In het vorige stukje in deze reeks over het handboek van De Blois en Van der Spek vatte ik beknopt het standaardbeeld van de Grote Volksverhuizingen samen. Ook legde ik uit dat de groep die de auteurs aanduiden als de Visigoten, feitelijk een Romeins leger was onder leiding van Alarik.
Alarik
Alarik had Gotisch bloed en stond aan het hoofd van een leger dat bestond uit diverse groepen: Greutungi, Tervingi, Hunnen, maar ook Thracische boeren, soldaten van het Romeinse leger van de Beneden-Donau. Theodosius had Alarik in dienst genomen en hij streed voor deze keizer tijdens de slag aan de Frigidus (394). Toen zijn broodheer begin 395 overleed, stonden diens twee opvolgers (Arcadius in het oosten en Honorius in het westen) zwak, en Alarik gebruikte zijn troepen om het opperbevelhebberschap in het westen op te eisen. De plundering van Rome in 410 was het ultieme pressiemiddel, maar Honorius gaf geen krimp en daarmee was Alariks carrière uitgelopen op een mislukking.
De crux is dat Alarik een war lord was: iemand met een eigen leger en een eigen agenda. Dat leger bestond uit allerlei soorten mensen maar diende in principe de Romeinse keizer. Alleen hij kon Alarik immers geven wat hij wilde. Dit type leider zien we in de vijfde eeuw vaker (Aetius, die Attila versloeg, is een ander voorbeeld). Rome is in 410 niet door Visigoten geplunderd maar door een opstandig Romeins leger. Pas later kreeg dit leger land toegewezen – ook een vrij gebruikelijke gang van zaken – in het Gallische Aquitanië. Het is pas in de zesde eeuw dat auteurs als Jordanes en Cassiodorus het op drift geraakte leger als een volk gaan definiëren dat, komend van de rand van de wereld, naar Italië komt en een Gotische identiteit heeft.
De “grote” “volks” “verhuizingen”
Kortom, er was geen “volk” dat aan het verhuizen was. En in de zin dat – zoals het DNA- en isotopenonderzoek toont – de mensen destijds hypermobiel waren, was de verhuizing ook niet opmerkelijk “groot”.
Je zou zelfs kunnen opperen dat er niet eens zo heel veel werd verhuisd, want een Germaan die eenmaal land had gekregen in het Romeinse Rijk, had geen reden om verder te verhuizen. De meeste Vandalen die de Rijn overtrokken, vestigden zich in een onrustig Gallië, waar andere mensen zich aansloten bij Vandalen die wel verder trokken. We vinden dus de naam “Vandalen” steeds op een andere plek op de landkaart, maar de samenstelling van deze groep was steeds anders. De meeste migranten verhuisden niet ver.
Er is recent DNA- en isotopenonderzoek dat bevestigt dat de mensen in de Late Oudheid mobiel waren, en dat is wel gebracht als bewijs dat er tóch Grote Volksverhuizingen waren. Dat is een drogredenering. In de Late Oudheid werden mensen begraven, en dat maakt dit type laboratoriumonderzoek mogelijk. In eerdere tijdvakken cremeerde men de overledenen. Dan is dit soort onderzoek moeilijker. Evengoed is er voldoende bewijs dat ook toen de mensen mobiel waren.
Tot slot
Dit alles laat onverlet dat de vijfde eeuw gewelddadig was. De eerste vraag is waar het geweld vandaan kwam, de tweede vraag is of het grootschaliger was dan in andere tijdperken en de derde vraag is of het bijdroeg aan de transformatie van de Romeinse wereld. Kristalheldere antwoorden zijn moeilijk te geven. Onze bronnen vermelden het geweld en er is archeologisch bewijs, maar dat is er voor eerdere perioden eveneens.
Toch zijn er wel wat zekerheden, en een daarvan is dat het te ver gaat de buitenlandse migranten, die vanouds én dienden in Romeinse legers én in tijden van zwak Romeins gezag opportunistisch aan het plunderen konden slaan, aan te wijzen als voornaamste oorzaak van de transitie van Oudheid naar Middeleeuwen. De Grote Volksverhuizingen waren niet groot, betroffen geen werkelijke volken, en de meeste betrokkenen reisden niet verder dan de boerderij die ze konden bemachtigen.
Ik heb het in dit blogje allemaal wat scherp aangezet. Het hier gebruikte perspectief is net zo goed te bekritiseren als het handboek. Dat is de aard van het handboek – dat het er is om te worden bekritiseerd. En het is de aard van deze blogjesreeks dat het, zoals in het eerstejaarscollege, de andere perspectieven toont. Zou ik het handboek schrijven, dan zou ik niet alleen de algemene noties behandelen, maar ook aangeven waarom die achterhaald zijn en vertellen welke perspectieven nu bestaan. En dat landkaartje, dat moet bij de eerste de beste herdruk richting prullenmand.
[Er is een overzichtspagina van de blogjes over het handboek.]
“Alaric had Gotisch bloed en stond aan het hoofd van een leger dat bestond uit diverse groepen”
Daarbij moet vermeld worden dat dit geen ‘staand leger’ was – de samenstelling wisselde na een zege of een nederlaag. Dat hield voor Alaric in dat hij zijn volgers moest tevredenstellen. Zijn eis aan de keizer was dan ook land of een toetreding van zijn leger tot het reguliere leger. Want Alaric’s leger mocht dan een Romeins leger zijn geweest in plaats van een barbaarse stam, het mocht niet putten uit het materiaal van de fabricae, en het ontving geen geld of annonae zoals de reguliere soldaten. En dat wilde Alaric dus bereiken.
Pas jaren na zijn dood in zuid-Gallië kregen de Goten de belastingopbrengsten van het gebied. Dat betekende ook het eindstadium van hun ontwikkeling binnen het Romeinse Rijk: van invallers tot grensbewakers onder eigen leiding, expeditieleger, landloze bondgenoot tot gezaghebbende in een eigen gebied. De volgende stap zou snel komen: onafhankelijk koninkrijk (Middeleeuwen).
En vanaf die tijd begonnen de Goten een min of meer homogene groep te vormen, waarbij hun verre familie in Italië heel ver ging met het bedenken (Jordanes) van een eigen ontstaansmythe die nog tot op de dag van vandaag voor verwarring zorgt.
Het zal nog wel heel lang duren voordat de notie van de “grote volksverhuizing” het loodje legt. En dat migranten een bedreiging zijn in plaats van iets dat noodzakelijk is voor de verdere ontwikkeling van een samenleving past zo goed in her rechtse narratief dat de toekomst van dit waanidee ook wel verzekerd is. Dit blogje vliegt zelf in het begin ook al uit de bocht met de introductie van het begrip: “gothisch bloed” Dat bestaat niet. Er zijn maar vier bloedgroepen, die waarschijnlijk het belangrijkste verschil tussen mensen representeren, en “wien Neerlands bloed door d’aadren vloeit”heeft te veel Tollens gelezen.
Natuurlijk is er niet zoiets als ‘Gotish bloed’, maar er is wel ethnische differentiatie in de menselijke soort. Dat is een biologisch gegeven, ondersteund door (haploïde) DNA onderzoek. Slechts 0,1 % bepaalt onze differentiatie. M.a.w. we zijn allemaal hetzelfde en maar een klein beetje verschillend.
En verder is er sprake van etnische en culturele identiteit. Dat heeft niets met biologie te maken, maar met identificatie: het geven van identiteit aan onszelf en anderen op grond van o.m. etnische, familiaire, culturele, materiële, historische, politeke, godsdienstige, nationalistische, sociaal-maatschappelijke aspecten. Dat is een psychologisch gegeven; een manier van denken (bijv. dat ‘we’ ‘anders’ zijn dan anderen, omdat we er anders uizien, anders praten, anders eten, andere tradities hebben etc). Die denkroutine wordt al vele duizenden jaren gecultiveerd en door opvoeding van generatie op generatie doorgegeven.
Sinds de jaren 1960 is het geboortecijfer per vrouw flink gedaald. Dan zijn er buitenlandse handen nodig om al het werk te kunnen doen.
Ik meen hier een tegenstrijdigheid te zien: de DNA-revolutie weer, maar even later wordt mobiliteit weer sterk gerelativeerd.
De (‘identiteitsvormende’) kern van Alaric’s groep was Gotisch.
“De (‘identiteitsvormende’) kern van Alaric’s groep was Gotisch”
Dat is een aanname. We weten alleen dat de groep zich identificeerde als ‘Tervingi’, of dat is tenminste wat we in bronnen lezen. Wie de voornaamste mensen in die groep waren is volkomen onbekend. Pas heel veel later is men gaan ’terugschrijven’, maar zonder enige echte kennis. De groep wisselde over een langere periode van plaats, omvang en samenstelling, en wanneer Goten daar de macht hadden is onbekend buiten de naam van Alaric. De rest is een aanname uit de Romeinse tijd en onze tijd.
De bronnen noemen ze Goten of namen doe neerkomen op Goten, de leiders voor zover bekend voeren Gotische (als je echt wil Germaanse) namen…- het houdt een keer op…?🤔
Dat is heel lastig. De bronnen gebruiken eerst de naam Geten. Die komt van een Thracische stam. Ook de naam Skythen wordt gebruikt. Het is een wonderlijke collectie namen.
Volgens mij gebruikten de Romeinen de naam Skythen voor zo’n beetje iedereen die uit het oosten kwam en op een paard zat.
Ja, klopt. In de vierde eeuw na Chr. konden ze ook nog een militaire eenheid stichten die ze Keltisch noemden en in de zesde eeuw noemde Gregorius van Tours Clovis nog een Sugambriër. Het is alsof je Overijssel en Drente Oversticht noemt.
De betekenis van de DNA-revolutie is hier vooral dat er eigenlijk altijd migranten zijn geweest, zodat het denkbaar is dat de “grote” volksverhuizingen geen grotere golf zijn geweest dan eerdere golven.
Tollens tekst schijnt overigens bedoelt te zijn als reactie op de Franse Tijd (overheersing) geen hard racisme an sich. Schijnt.
In 1932 (of ’33 hou me even ten goede) is Neerlandsch Bloed vrij abrupt en bruusk vervangen als officieel volkslied door het Wilhelmus, naar men zegt op aandringen van Koningin Wilhelmina.
Ongeveer iedereen was in de 19e eeuw racistisch, hard of niet. Want de gedachte van blanke superioriteit was algemeen, liefst gecombineerd met nationale superioritet. U schetst een schijntegenstelling.
Die vervanging van het volkslied is juist iets om trots op te zijn.
Misschien ergerde de koningin zich vooral aan de verbastering van de slotwoorden, die vaak te horen was: “… voor vaderland en worst.”
“We vinden dus de naam “Vandalen” steeds op een andere plek op de landkaart, maar de samenstelling van deze groep was steeds anders. ”
Dit komt ook omdat we later heel graag met namen en etiketten wilden strooien, terwijl we nu weten dat de Romeinen zelf heel slecht waren in het in detail identificeren van stammen en groepen. Vaak hing zo’n groep samen met een leider en ontving de hele groep de identiteit van de leidende familie(s). Zo weten we dat de Vandalen na hun inval in Gallië geregeld met Alanen optrokken. Toen de Vandalen in Spanje bijna door de troepen van Constantijn III werden vernietigd, kwamen de Alanen hen net op tijd te hulp. Hun latere koninkrijk in Africa heette ‘regnum vandalorum et alanorum’, en de beroemde ‘Vandaalse’ mozaïeken uit die tijd die trotse bezitters van een villa zien. In Romeinse kleding, een Romeinse villa, maar hun paard toont een Alaanse ’tamga’. Onbekend is of de Alanen dan (al) zijn geassimileerd, we zien ze nooit meer terug.
De 5e eeuw wordt ook geassocieerd met de koudste periode van een/de laat-antieke kleine ijstijd. In een uitgestrekt gebied zou dat misoogsten en honger hebben betekend. Is daar in dit verband nog iets zinnigs over te vertellen?
‘Het zal nog wel heel lang duren voordat de notie van de “grote volksverhuizing” het loodje legt. En dat migranten een bedreiging zijn in plaats van iets dat noodzakelijk is voor de verdere ontwikkeling van een samenleving past zo goed in her rechtse narratief dat de toekomst van dit waanidee ook wel verzekerd is.’ Helaas, wat een accurate voorspelling van Melis. Ik ken diverse mensen – en als ik er al een paar ken moeten het er velen zijn – die heilig geloven in het volksverhuizing = ondergang-idee. Alles wat daar niet mee strookt wordt van tafel geveegd. Simpele waarheden zijn eenvoudig te aantrekkelijk (en al helemaal als ze zo prettig in je straatje passen): ‘Rome ging toch ook aan al dat volk van buiten ten onder? Nou dan!’ Daar breek je niet zo makkelijk doorheen. Sterker: hoe meer je dat probeert hoe hechter eraan vastgehouden wordt.
Achterhaalde ideeën zijn niet alleen wetenschappelijk onverantwoord, ze gaan ook nog eens een eigen leven leiden in de maatschappij.
‘Ik ken diverse mensen – en als ik er al een paar ken moeten het er velen zijn – die heilig geloven in het volksverhuizing = ondergang-idee.’
Helaas ken ik die ook. Er is in wezen niks nieuws onder de zon en het is psychologisch verklaarbaar. Het onderliggende mechanisme is identificatie. Het gevolg is verdeeld, dualistisch denken en dat veroorzaakt angst voor het niet-eigene; hoe groter de angst, des te groter de behoefte aan veiligheid en het vasthouden aan het eigene. Zo kijken wij naar de ander en zo kijkt de ander naar ons.
‘Daar breek je niet zo makkelijk doorheen. Sterker: hoe meer je dat probeert hoe hechter eraan vastgehouden wordt.’
Precies. Doorbreken van een psychologische routine, een conditionering, kan niet worden afgedwongen. Dat levert hoogstens conformering op, maar geen zelfinzicht: het begrip waarom we doen wat we doen. En identificatie is een oer-oud mechanisme dat diep verankerd is in het menselijk bewustzijn en dus in de cultuur. Dat maakt het zo moeilijk.
Het willen ‘doorbreken’ zou geen issue moeten zijn, juist omdat het ons van de ander verwijderd en vervreemd. Verandering van bewustzijn begint bij onszelf. Dat verandert de manier waarop we zelf in de wereld staan. Het bepaalt de kwaliteit van onze relatie, waarin we niet dualistisch tegenover elkaar staan, maar naast elkaar; waarin we niet met elkaar in debat gaan, maar elkaars hand vasthouden en om te beginnen zelf de hand naar de ander uitsteken, ongeacht of die hand wordt aangenomen.
Ik denk dat we over het klimaat over een paar jaar meer weten, maar voorlopig nog niet. Wat we nodig hebben, zijn uitgebreide jaarringreeksen. Die zijn er voor sommige regio’s wel, voor andere niet. Maar vroeg of laat komen die er wel.
Jammer dat de discussie niet enkel over de oudheid gaat maar dat hedendaagse politiek over de schouder meekijkt. Het narratief van grote volksverhuizingen en verwoestende migratiestromen is dan niet enkel wetenschappelijk onjuist maar ook politiek gevaarlijk. Het is goed dat dit genuanceerd wordt, maar gaan we niet teveel de andere kant op door het voor te stellen als een intern conflict met een Romeins leger? Moeten we niet opletten dat we dan zelf niet genuanceerd genoeg zijn, misschien omdat we met de beste bedoelingen dat verouderde, politiek misbruikte idee willen bestrijden?
Het is dus geen onschuldige kwestie van semantiek of we Alarics troepen “een barbaarse horde” of “een opstandig Romeins leger” noemen en het risico bestaat dat uit de keuze een politieke boodschap voor onze tijd spreekt. Uit de blog en de reacties vind ik ze te Romeins om een binnenvallende stam te zijn maar te eigenaardig om een Romeins leger genoemd te worden.
Een militie of huurlingen in Romeinse dienst dan maar?
U hebt gelijk dat een beter framework nog niet zo gemakkelijk te vinden. is. Na het lezen van Ian Kernshaw’s Tot de Laatste Man neig ik naar “versplintering””. Hij definieert die term niet rechtstreeks. Wel noemt hij kenmerken als een ineenstortend communicatienetwerk en ondermijning van het centrale gezag. Die lijken mij wel van toepassing op het West-Romeinse Rijk van de Vijfde Eeuw.
Eigenlijk waren het dus meer de kleine volksverhuizingen, maar ja, dat bekt niet zo lekker.
Is ‘Grote Volksverhuizingen’ (‘Völkerwanderung’) niet ook een erg ‘Duits’ historiografisch begrip? ‘Franse’ historiografie heeft eerder over ‘Germaanse invallen’/invallers.
‘Migranten noodzakelijk voor de ontwikkeling van de samenleving’ klinkt zo geformuleerd ook als geloofsartikel.
(Dat zegt b.v. nog niets over hoe migratie zou moeten worden ingevuld)
Is het Engelse ‘migration period’ niet een betere vlag die de lading dekt?
Niet echt, als er voordien ook al voortduren migraties waren.
Dat is zo. Maar dan zou je met de term ‘migratieperiode’ wellicht kunnen wijzen op bijzonder veel migraties in een betrekkelijk korte tijdspanne?
Terwijl we dus niet weten of er wel zo veel meer gemigreerd werd. We weten alleen dat de bronnen er vaker over gaan. Maar dat is zoiets als een toename van grensoverschrijdend gedrag constateren omdat de media er vaker over berichten.
Akkoord. Helder.
We zijn niettemin gewend om de (pre)historie in tijdvakken in te delen om de boel enigszins overzichtelijk te houden.
En omdat we het niet zeker weten, zou ‘Migratieperiode’ dan geen bruikbaar begrip kunnen zijn?
Dat lijkt in dit licht in ieder geval beter dan het achterhaalde begrip ‘Grote volksverhuizngen’ met zijn implicaties.
Maar dit waren ook ‘bewegingen’ die best veel gevolgen hadden. Eigen koninkrijken gevestigd tot ver in het rijk, Rome geplunderd (hoe dan ook psychologisch een enorme klap).
Zo helder als troebel water als je het mij vraagt. Eigenlijk wordt alles wat we dachten te weten over de zogenaamde volksverhuizingen onderuit gehaald. Het enige wat vaststaat is dat er invallers waren en dat het gezag van de Romeinse keizers steeds verder verzwakte.
En dan is het inderdaad erg makkelijk om te gaan denken dat het tweede het gevolg is van het eerste en dan te gaan zeggen dat onze maatschappij ook ten onder gaat aan migratie.
Wat overigens ook weer niet wil zeggen dat immigratie geen probleem is omdat dat vooroordeel over het Romeinse Rijk niet klopt, dat is weer het andere uiterste.
Het probleem is dat mensen de Grote Volksverhuizingen gebruiken om het heden te duiden. Het is onvermijdelijk dat we onze eigen wereld analyseren door te kijken naar het verleden, maar het is verkeerd een postindustriële samenleving te vergelijken met een agrarische wereld. Dat is zoiets als de crisis van onze democratie analyseren door te kijken naar de Athene. Zoiets doet natuurlijk niemand. 😉