Toen de Commissie-Van Oostrom in 2008 de Nederlandse canon presenteerde, was een van de gekozen “vensters” de grens van het Romeinse Rijk, de limes. Een dappere keuze, die niet voor de hand lag.
In de Nederlandse geschiedschrijving van de Oudheid staat immers al sinds mensenheugenis een ander thema centraal: de opstand der ‘Batavieren’. Anders dan de limes heeft dat onderwerp duidelijke sporen nagelaten in onze cultuur. Ik ken althans geen fietsmerk Limes, geen huize Limes, geen limesbier, geen limes-strip en ook geen limes-gevelsteentje. Wat ik maar zeggen wil: de limes is minder een aspect van het gedeelde Nederlandse verleden dan de Bataafse opstand.
Niet dat de commissie een verkeerde keuze maakte. De limes stelt een geschiedenisdocent in staat te vertellen over tal van aspecten: de inheemse bevolking, het Romeinse Rijk, militaire en civiele zaken, geschiedenis, archeologie of de simpele vraag wat die limes nou eigenlijk is.
Het standaardantwoord op die vraag is ongeveer dit. Julius Caesar veroverde Gallië, keizer Augustus probeerde daar Germanië aan toe te voegen. In 9 na Chr. werden zijn legioenen echter verslagen in het Teutoburgerwoud, waarna Rome de veroverde gebieden ontruimde. De Rijn veranderde langzaam in een permanente grens, de limes, die tot in vijfde eeuw dienst zou blijven doen.
Dit verhaal is veel problematischer dan het oogt en dan bedoel ik niet dat in de geschiedeniscanon niet het jaar 9 maar 47 na Chr. wordt genoemd. Er is inderdaad een tekst die meldt dat toen troepen uit het Overrijnse werden teruggetrokken, maar hoe representatief die tekst is, is onbekend. Het echte probleem is echter wezenlijker: het bewijsmateriaal is steeds minder goed met het standaardverhaal in overeenstemming te brengen.
Dat heeft wel eens anders geleken. Tot nog niet zo heel lang geleden werden alle Romeinse vondsten ten oosten van de Rijn automatisch vóór 9 na Chr. gedateerd, zodat het leek alsof de archeologie het standaardverhaal bevestigde. De discipline werd dus ondergeschikt gemaakt aan een ingeburgerde historische interpretatie, en dat is een ernstige methodische fout. Je ontneemt de archeologie zo immers haar vermogen teksten te corrigeren.
Inmiddels beginnen er aanwijzingen te zijn dat Rome de oostelijke Rijnoever niet heeft ontruimd in 9. Sommige zijn altijd al bekend geweest. Zo lezen we in de oudste bron over de Romeinse nederlaag, de Romeinse geschiedenis van Velleius Paterculus, dat de grenswegen al snel weer waren heropend. Natuurlijk kan de auteur overdrijven, maar een professionele historicus zal de weergave van een contemporain ooggetuigenverslag niet negeren.
Dat dit wel is gebeurd is des te vreemder omdat een andere bron, Tacitus, meldt dat het legioenskamp Aliso in Romeinse handen bleef en er forten werden herbouwd langs de Lippe. Eén van die forten is opgegraven bij Haltern; het is immens en was na 9 zeker in gebruik. Het automatisme waarmee elke vondst vóór dat jaar werd gedateerd, is nu wel voorbij.
“Dit verhaal is veel problematischer dan het oogt”
Helemaal niet.
‘De’ Limes bestaat helemaal niet, en pogingen om hier een ‘Muur van Hadrianus-gevoel’ te creëeren (of god betere, een ‘Chinese Muur-gevoel’) hebben het noodlottige gevolg dat ze op zichzelf al geschiedsvervalsend zijn.
Waarom? Het doet er helemaal niet toe in welk jaar Germanië al dan niet ‘ontruimd’ werd, of wanner wel of niet de ‘grens’ op de Rijn werd teruggenomen. Het begrip ‘limes’ is zo vaag dat je er vanalles aan kunt hangen (en historisch correct ook), van vage grenszone tot een weg. Terwijl het nu ingeperkt wordt tot een synoniem voor een ‘harde’ rijksgrens, al of niet met douanekantoortjes en af en toe een heuse muur. Terwijl de grens dan hier, dan daar lag – zelfs in Engeland ging het heen en weer, zelfs ná de bouw van de Muur van Hadrianus. En ten zuiden van de Main werd de grens, die veel meer een zone dan een lijn op de kaart was, pas in de late 3de eeuw teruggenomen op de Rijn en de Donau, dus eeuwen na ‘Varus’.
Feitelijk was de Romeinse grens een regio, die soms breder en soms smaller was, met daarin een sort van lijn van torens, of een houten pallisade, of een muurtje, of (zoals in Syrië of Afrika) nog veel minder. Maar hier eist men bijna dat we gaan aangeven waar die lijn lag in het moderne maaiveld (zodat er een bordje bij kan) en in welk jaar precies (zodat ie in een canon kan). En dan kunnen we tegen de dagjesmensen zeggen: “je ziet wel niets, maar hier lag ie hoor!” En dan kunnen ze een stapje in het vrije Germanië doen, en weer terug.
Fijn.
Identificatie en herkenning’.
Maar er klopt geen biet van.
Ho ho ho, ik zeg niet dat er een soort ijzeren gordijn was. Ik opper – in het volgende stukje – dat de controle van het voorland veel intensiever was dan tot nu toe werd aangenomen.
Dat beweer ik ook niet. Ik stel dat de instanties die nu de Limes als concept uitdragen, dit concept veel te absoluut als harde grens verkopen. Je tweede stukje geeft inderdaad beter weer dat de Limes als grens geen vaste lijn op de kaart was.
“een sort van lijn van torens, of een houten pallisade, of een muurtje”
Dat lijkt mij een behoorlijk nauwkeurige omschrijving van het begrip limes.