Ik eindigde gisteren mijn stukje over de geschiedenis van negentiende-eeuws Centraal-Azië met de laatste van de “vier vegen” waardoor het gebied zijn huidige vorm kreeg: op de aanvankelijke integratie van de gebieden waren de komst van de moslims en de Mongolenstorm gevolgd, waardoor de religieuze etnische grenzen waren getrokken, en gisteren arriveerden dus de Russen. Zij onderwierpen de khanaten van Centraal-Azië en namen die op in een groter economisch stelsel, waarbij de katoenteelt en -industrie een rol speelden. Een industrieel proletariaat en een middenklasse begonnen te ontstaan.

En die mensen, of ze nu Oezbeeks waren of Turks of Mongools of Russisch, hadden redenen om ontevreden te zijn. De katoenproductie was namelijk zó intensief geworden dat er soms voedselschaarste was.

Ondertussen waren er allerlei nieuwe ideeën, zoals die van de Jonge Turken in het Ottomaanse Rijk. Andere Turkse volken, zoals de Oezbeken en Turkmenen, pikten daar wel eens iets van op en zo ontstond het zogeheten Jadidisme. Men omhelsde de moderne wereld, begreep dat deze seculier was, benadrukte de Turkse identiteit en streefde naar beter onderwijs. Het is niet heel anders, heb ik het idee, dan die andere “koloniale nationalismen”: de Griekse revivals, het panslavisme, de Arabische Nahda en – in het Ottomaanse Rijk – de Tanzimathervormingen en de Jonge Turken.

De instorting van tsaristisch Rusland in de Eerste Wereldoorlog en de revoluties van 1917 leken de vernieuwingsgezinden kansen te geven. In Tasjkent werd een provisorische regering ingesteld en in de Ferganavallei was een islamitische republiek: voor zover ik kan nagaan de eerste keer dat republikanisme en islam werden gecombineerd. Tegelijk probeerden de lokale communisten de macht te grijpen, zodat er een burgeroorlog was tussen de communisten (de “roden”) en hun tegenstanders (de “witten”). In deze strijd werd Buchara gebombardeerd, bij mijn weten het eerste strategische bombardement uit de geschiedenis. Toen ik onlangs zag dat een deel van de muren van de citadel in puin lag, werd me verteld dat het kwam door dat bombardement.

In 1924 waren de communisten de situatie meester en werden de grenzen van de huidige staten getrokken. Zoals Lenin het programma had samengevat, was het doel van het communisme “alle macht aan de sovjets en elektriciteit”, en die doelen werden ook gehaald: met daarnaast vrouwenrechten, scholingsprogramma’s, russificatie van het bestuur en collectivisering van de landbouw (alweer meer katoen, alweer voedselschaarste). Tijdens de Tweede Wereldoorlog volgde ook industrialisering, toen de Sovjet-Unie de grote fabrieken vanuit de door de Duitsers bedreigde gebieden overbracht naar Oezbekistan.

Het zou te ver gaan hier een geschiedenis van de laatste jaren te schetsen. Waar het om gaat is dat de Centraal-Aziatische landen werden omgevormd tot moderne republieken, met afgebakende grenzen en duidelijke bureaucratieën. Het stalinisme is sindsdien vanzelfsprekend verdwenen, de Sovjet-Unie is ingestort en de republieken hebben hun onafhankelijkheid verworven, maar de huidige republieken zijn uitgekristalliseerd in de loop van de twintigste eeuw.

Oezbekistan heeft het communisme afgezworen – in Fergana zagen we een monument voor de gevallenen uit de Tweede Wereldoorlog waarvan de Sovjet-ster was weggebeiteld – maar draagt er nog alle sporen van. Dat merk je bij de douane, die enigszins doet denken aan de oude grensovergang naar de DDR. Ik liet me vertellen dat de landbouw nog altijd planmatig is georganiseerd. De standbeelden van Lenin zijn weliswaar vervangen door die van Timoer Lenk, maar het blijft een vorm van persoonsverheerlijking die wij in Nederland zo niet kennen.

Er zijn echter ook verschillen. De zojuist genoemde Oezbeekse douane kan ik alleen typeren als opvallend vriendelijk, en dat zou ik van de Oost-Duitse Vopo’s nooit hebben kunnen schrijven. Religie wordt gecontroleerd maar is, anders dan in de Sovjettijd, toegestaan. Als westerse bezoeker valt je in Oezbekistan onmiddellijk op dat het internet vrij toegankelijk is: ik kon Facebook gebruiken en twitteren, wat in Iran bijvoorbeeld niet kan.

Kortom: een boeiend gebied. Ik ga er in april 2016 nog eens heen om te kijken of ik er dan meer van begrijp.