Onlangs stelde Lennart Quispel hier de vraag wat nu een eigenlijk een Romein is. Ik citeer:
Wat is of was eigenlijk precies een Romein ? Moet een Romein in Rome geboren zijn, bijvoorbeeld ? Waarschijnlijk niet, want we hebben zelfs Romeinse keizers gehad die in Spanje geboren zijn. Maar wat is dan het criterium?
Het is een bekende vraag. Migratie van Italië naar de provincies is alleen goed te documenteren voor legionairs uit de eerste eeuw na Chr., die hun Italiaanse achtergrond vaak vermeldden in inscripties. De man hierboven, gecremeerd en bijgezet in de omgeving van Herwen, komt uit Genua (meer). Quispel wijst erop dat de Romeinen het burgerschap kwistig hebben uitgedeeld maar dat als je burgerschap als criterium gebruikt, eigenlijk iedereen Romein is. Daarop wees ook Roger Van Bever, die attendeerde op de royale verstrekking van het burgerrecht.
Er is geen in alle eeuwen geldige definitie. Een Romein was oorspronkelijk iemand die woonde in de nederzetting aan de Tiber. Dat is altijd een van de woordbetekenissen gebleven. De laat-Romeinse auteur Zosimos maakt in zijn beschrijving van de troepen van keizer Maxentius bij de slag bij de Milvische Brug in 312 na Chr. melding van “Romeinse” soldaten, hoewel het natuurlijk allemaal Romeinen waren die daar vochten. Zosimos lijkt te verwijzen naar kort daarvoor in de stad zelf gerekruteerde manschappen. Ook tegenwoordig is een Romein nog altijd iemand die woont binnen de Grande Raccordo Anulare.
Al voor 600 v.Chr. waren bij de oorspronkelijke nederzetting, inmiddels een stad, de dorpjes in de omgeving gekomen. Honderd jaar later vinden we diverse andere stadjes binnen het machtsgebied van de Romeinen. In een verdrag uit de laatste jaren van de zesde eeuw v.Chr. erkenden de Karthagers een stevig deel van de kust van Lazio als Romeins. In de vierde eeuw v.Chr. kon het gebeuren dat een stadje – ik meen Tusculum, het huidige Frascati – werd geannexeerd en de gehele burgerij en bloc werd erkend als Romeins. De situatie was dus die van één politieke eenheid, waarvan de burgers verbleven in verschillende steden, stadjes en dorpen. Dat was niet heel anders dan Syracuse of Sparta.
In de vierde eeuw ontstonden in de Griekse wereld nieuwe vormen van burgerschap en ook Italië deed aan deze mode mee. Het staat vast dat de centrale Romeinse overheid diverse soorten burgerrechten kende, zoals volledig Romeins recht, burgerrecht zonder stemrecht en Latijns recht. De studie hiervan is al een mijnenveld in de goed-gedocumenteerde Late Republiek en het Keizerrijk (ik blogde al eens over Romeinse municipia, die mogelijk een fata morgana zijn van het vroeg-twintigste-eeuwse onderzoek) en het is helemaal complex voor vroegere periodes.
Dit staat vast: in de vroege eerste eeuw v.Chr. vormde Italië al zo’n slordige tweehonderd jaar een netwerk van Romeinse, Latijnse en andere steden. Na een bloedig conflict dat bekendstaat als de Bondgenotenoorlog gaf de Romeinse overheid het burgerrecht aan alle Italianen. Bij volkstellingen werd netjes bijgehouden wie Romein was. Vanaf nu had iedereen het burgerrecht van zijn eigen stad, zoals Napels of Capua, en gold de stad Rome als de gezamenlijke vaderstad van alle Italianen. Je had dus een dubbel burgerrecht. Misschien kunnen we steden als Napels en Capua beter aanduiden als “gemeenten”.
Al voor 600 v. Chr….inmiddels een stad de dorpjes in de omgeving zijn gekomen -dit is geen Nederlands – de dorpjes in de omgeving waren erbij gekomen?
Nederlands verbeterd.
Wat betreft het laatste: we weten het niet goed. Het kan zijn dat die dorpjes zijn onderworpen door een centraal dorp dat daarna groter werd en een stad werd. Het kan zijn dat Rome om een ander reden als enige urbaniseerde.
Ik heb deze vraag ook aan de orde gehad in mijn Hovo-leergang over de Romeinse keizers. Cursisten willen daar nu eenmaal een antwoord op en – dat is belangrijk in deze context – een helder en duidelijk antwoord! Daarin heb ik ze teleur moeten stellen. Het begrip ‘Romein’ is afhankelijk van heel veel verschillende factoren en invalshoeken. Het is ook maar net wie de vraag stelt.In oorsprong was een inwoner van de ‘urbs’ Rome een Romein, net zoals een iemand uit Tilburg een Tilburger is. Maar daar zit al een eerste probleem. Geldt dat voor iemand wiens voorouders óók uit de ‘urbs’ komen, of is het iemand die in de ‘urbs’ woont? En als dat laatste het geval is, hoe lang moet je er dan wonen om je Romein te mogen noemen? Om het plastischer uit te drukken: Wanneer zijn de Sabijnse Maagden Romeinse vrouwen geworden? Om dit probleem voor een deel op te lossen is het ‘burgerrecht’ uitgevonden. Dat ging gepaard met een ons verder niet zo goed bekende juridische handeling. Daarmee is het probleem van een afstammingskwestie een juridische kwestie geworden. En dat is het lang gebleven. Althans voor ‘de Romeinen’, want voor volkeren buiten het zich immer uitdijende rijk was een inwoner van dat rijk een ‘Romein’. Binnen het rijk waren er heel veel verschillende groeperingen die over geheel, gedeeltelijk of geen burgerrecht beschikten. Door de keizer die wij Caracalla noemen is dat, om belastingtechnische redenen waarschijnlijk, opgelost, door alle vrije inwoners het juridische recht te geven om zich Romein te noemen. Maar daarmee is de klus nog lang niet geklaard. Ik heb hier te weinig ruimte om alle mitsen en maren aan de orde te stellen, maar één ding staat als een paal boven water: vanaf de derde eeuw wordt het begrip ‘Romein’ steeds problematischer. De vraag is echter of dat in die tijd tot grote problemen heeft geleid. Ik denk van niet.
Dat was inderdaad Tusculum. De Tusculanen waren ooit de belangrijkste stam in de regio Latium. Het was een machtige stad, omringd met hoge muren en fortificaties. Tusculum was een belangrijke bondgenoot van Rome in de strijd om de hegemonie in Centraal Italië.
In 381 BC onderwierp Tusculum zich vrijwillig aan de macht van Rome. De gehele bevolking verkreeg daarbij het Romeinse burgerrecht. Daarmee werd de stad de eerste ‘municipium cum suffragio’, oftewel autonome stad.
Het antieke Tusculum heet tegenwoordig Frascati en ligt ten zuiden van Rome in de Regio Lazio (Latium). De stad is gesitueerd op de noordelijke helling van de Vulcano Laziale, een caldera (ingestorte vulkaan) in de Albaanse heuvels.