Het bovenstaande beeld is op zichzelf niet werkelijk interessant. “Wet drapery style”, zegt een kunsthistoricus geroutineerd. Dezelfde kunsthistoricus zal zeggen dat het is gemaakt van marmer. Hij zal verder wellicht suggereren dat het Penelope voorstelt, omdat hij herkent dat dit beeld lijkt op een Romeinse kopie van dit beeld die nu is te zien in het Vaticaan.
Het is de vindplaats die dit beeld zo interessant maakt: Persepolis. Hoe komt een Grieks standbeeld in vredesnaam diep in Perzië terecht? Plundering natuurlijk: Perzische soldaten hebben vrijwel zeker ergens een Grieks heiligdom onder handen genomen en de buit mee genomen. Dat is niet uniek. Tot de topstukken van de oosterse afdeling van het Louvre behoort een bronzen gewicht uit Didyma dat is gevonden in Susa, een andere Perzische hoofdstad. Vrijwel zeker meegenomen toen het heiligdom in 494 werd veroverd.
Ik heb weleens gelezen dat het marmer afkomstig lijkt te zijn uit het Pentelisch gebergte, niet ver van Athene. De auteur van dat artikel dateerde het beeld begin vijfde eeuw en meende dat het is meegenomen toen Xerxes de Griekse stad plunderde in september 480. Een alternatief was zijns inziens de tweede plundering, ruim een half jaar later, door de rechterhand van Xerxes, generaal Mardonios. Als dit klopt, zien we dus buit van Xerxes’ Griekse oorlog. Het is in lijn met een beroemde anekdote dat de Perzische vorst het beeld van de tyrannenmoordenaars Harmodios en Aristogeiton had meegenomen, dat de Atheners een replica lieten maken, dat Alexanders kolonel Seleukos het origineel terugstuurde en dat Athene toen twee beelden bezat.
Ik heb dat wat ik hierboven beweerde al eerder als blogstukje online gehad, maar eerlijk gezegd aarzelde ik toen, omdat ik me meende te herinneren dat de Wet Drapery Style pas ná de Perzische Oorlogen is ontstaan. Inmiddels is er ook een ander punt van twijfel. Ik herinner me niet langer waar ik het heb gelezen, maar een Amerikaanse of Britse kunsthistorica heeft geconstateerd dat het niet is gemaakt van Pentelisch marmer. Het is gemaakt van marmer dat is gewonnen op het eiland Thasos.
De implicatie is dat het niet afkomstig is uit Athene maar uit een andere geplunderde stad. Voor zover ik weet is Thasos in de vijfde eeuw v.Chr. niet door de Perzen geplunderd, maar het eiland exporteerde zijn natuursteen. Dat kan vrij ver zijn geweest: het eiland had bewoners uit het verre Fenicië en dit beeld kan heel wel geëxporteerd zijn naar het huidige Libanon, waar de Perzen diverse opstanden hebben onderdrukt en het beeld kunnen hebben meegenomen.
Maar misschien is dit wel veel te ver gezocht. In de loop van de vijfde eeuw hebben de Perzen Griekse steden veroverd op Cyprus en in Klein-Azië. Ze kunnen het overal hebben meegenomen.
[Het laatste van twee museumstukken die een nieuw artikeltje verdienden. De lijst met het overzicht is hier. IJs en weder dienende morgen een derde, nieuw voorwerp.]
De genoemde Mardonios stak al in 492 BCE de Hellespont over en trok door Thracië en Macedonië in een niet geheel geslaagde expeditie. Herodotos meldt dat de Perzische vloot Thasos onderwierp zonder enige tegenstand te ondervinden. Het beeld van Penelope kan als geschenk of zoenoffer zijn meegegeven. Een jaar later maakten de Perzen bezwaar tegen de stadsmuren en oorlogsschepen van de Thasiërs. De muren werden toen geslecht, de schepen verplaatst. Wederom kan het beeld als geschenk of zoenoffer zijn gegeven.
Wie zegt overigens dat die actie niet geheel geslaagd is? Het is Herodotos’ interpretatie maar in feite weten we het niet en het verhaal van die vernietigde vloot – zou het waar zijn? Een storm op zee hoort in het epische repertoire en de anekdote komt aardig overeen met Kambyses’ verloren leger. Ik wil de mogelijkheid niet uitsluiten dat het een verzinsel is.
De vergelijking tussen de vloot bij de Athos en het verdwenen leger van Kambyses lijkt me toch wat vergezocht. Over dat leger meldt Herodotos dat geen van de 50.000 soldaten terugkeerde. Bij de mislukte ronding van de Athos is sprake van zware verliezen, maar niet van totale vernietiging. Zou het waar kunnen kunnen zijn van die vloot? Ja, dat denk ik wel. Het verhaal gaat immers nog verder. Bij de voorbereiding van zijn invasie van Griekenland enkele jaren later liet Xerxes een kanaal door het schiereiland graven. Volgens mij staat archeologisch vast dat dit kanaal daadwerkelijk gegraven is. Herodotos meent dat Xerxes hier uit ijdelheid handelde – hij had de schepen ook gewoon over land kunnen slepen. Echter, hij legt ook een link met de ramp met de vloot jaren eerder (7.22). Als je een vergelijking maakt met bijvoorbeeld de Romeinse verliezen op zee als gevolg van stormen tijdens de Eerste Punische Oorlog, dan is het verhaal over de vloot bij de Athos helemaal niet zo ongeloofwaardig.
Ik weet het allemaal niet zeker en denk slechts hardop. Maar er zijn wel wat meer afwegingen. Eén: alles in Thracië spiegelt met Egypte. De Nijl heeft vijf mondingen (en de andere mondingen zijn gegraven) want de Donau heeft er ook vijf. De Egyptenaren zijn een oud volk, de Thraciërs en Skythen zijn jong, enz.
Twee: kan het zijn dat Herodotos zijn verhaal over 492 bedacht omdat hij wist dat er een kanaal was gegraven? Anders gezegd: hij wist van het kanaal en bedacht een reden waarom het gegraven kon zijn. Omdat hij ook wist dat in 492 Macedonië was onderworpen, vroeg hij zich af waarom men toen niet al deed wat in 480 zou gebeuren. Hij bedacht toen dat de vloot zou zijn vergaan, zoals ellende met de vloot ook in 480 de ware reden was voor de Perzische aftocht.
Nogmaals: ik denk hardop. Ik wil niet op voorhand aannemen dat Herodotos altijd betrouwbaar is. Eigenlijk zeg ik dat juist omdat ik hem hoog heb zitten. Er is geen waarheidslievender mens dan Herodotos, maar hij vergist zich regelmatig en soms bedenkt hij waarheden die wij niet zouden verwachten.
Uiteraard is het prima om kritisch naar Herodotos’ beweringen te kijken. In dit geval lijkt het verhaal me echter – los van de details – in de basis betrouwbaar. Dat de Perzische expeditie van 492 een gecombineerde operatie van leger en vloot betrof, staat volgens mij niet ter discussie. Het leger onderwierp Macedonië, maar leed zware verliezen tegen een Thracische stam die een nachtelijke aanval deed. Dat kan heel goed, want we hebben er meer voorbeelden van. Bijvoorbeeld het Romeinse leger dat in 188 BCE driemaal door stammen werd aangevallen terwijl het door Thracië trok met de buit van de oorlog tegen Antiochos. Toen sneuvelde een decemvir, dus ook de bewering van Herodotos dat Mardonios zelf gewond raakte, is niet zo vreselijk ongeloofwaardig.
Dat Herodotos al terugredenerend een vlootramp bedacht, lijkt me toch iets té sceptisch. Merk allereerst op dat hij zich hier op bronnen beroept: “Ik heb me laten vertellen dat etc.” Onze auteur meldt bovendien dat hij in het gebied is geweest. Hij kan het verhaal dus van lokale bewoners hebben gehoord. Dat maakt nog steeds niet dat het ‘waar’ is, maar wel dat het onwaarschijnlijk is dat Herodotos het verhaal zelf heeft bedacht. Echter, het meest overtuigende argument vind ik nog steeds dat vlootrampen bij kapen en grillige kusten in de Oudheid (en later) veel vaker voorkomen. Een ramp bij het ronden van Kaap Athos is heel goed mogelijk. De Perzische vloot was nieuw in het gebied en kende de geografie en de winden waarschijnlijk niet goed. Je kunnen twisten over de details, maar ik zie geen reden het hele verhaal af te schrijven.
Op eenzelfde manier kun je naar het verdwenen leger kijken. Dat het is verzwolgen door het zand als gevolg van de samoen is een verhaal dat je kunt verwerpen zónder aan te nemen dat het betreffende leger nooit heeft bestaan. Olaf Kaper van de Universiteit Leiden gaat er bijvoorbeeld vanuit dat het leger in de pan is gehakt door een Egyptische opstandelingenleider die later door Dareios werd verslagen. Vooralsnog waarschijnlijk niet te bewijzen, maar tevens niet onmogelijk.
Wat weten we precies over die oorlogsvloten/ hoe zagen ze eruit? De scepen van de grieken, perzen etc. Is daar iets over bekend?
Aan de Griekse zijde vooral triëren. Verder transportschepen aan beide zijden, Meer weten we er eigenlijk niet van.
Ik vind die term ‘wet drapery style’ wel een beetje kort door de bocht. Ja, misschien ‘kleefde’ die stof inderdaad wel een beetje aan het lichaam bijvoorbeeld wanneer je transpireerde maar het gaat voorbij aan het gegeven dat het blijkbaar om hele fijne weefsels gaat. Weefsels die bovendien in schilder- en beeldhouwkunst vaak heel expressief gebruikt worden. Het kan niet grof linnen of wol geweest zijn; dan krijg je nooit zulke fijne plooien en dat ‘klevende’ effect. Wat voor materiaal was het dan wèl precies? Kwam het uit Griekenland zelf? Of uit één of enkele van de kolonieën? Was het fijne katoen uit Egypte of India? Misschien zelfs wel hele fijne zijde uit China???
Weet je of hier al uitgebreid onderzoek naar is gedaan en over is gepubliceerd; waar de Grieken overal hun textiel vandaan haalden?
Jona, de kunsthistorica die je bedoelt is waarschijnlijk Olga Palagia. In een bijdrage tijdens een congres over Cross Cultural Encounters between Ancient Greece and Ancient Persia in Athene in 2006 publiceerde zij een lange bijdrage.
Het artikel (The marble of the Penelope from Persepolis and its historical implications). zit niet achter een betaalmuur en is te downloaden in PDF: http://www.academia.edu/895312/The_marble_of_the_Penelope_from_Persepolis_and_its_historical_implications
Zij beschrijft uitvoerig hoe ze de gelegenheid gehad heeft om het beeld tijdens een tentoonstelling in het British Museum te bestuderen.
Haar conclusie is dat het Persepolisbeeld van Penelope vermoedelijk gedateerd moet worden in het midden van de 5e eeuw BCE (rond 450 BCE letterlijk!) toen de beeldhouwer Polygnotos in Thasisch marmer een aantal beelden die betrekking hadden op de Trojaanse oorlog beschilderde. Zij oppert dat het vermoedelijk een geschenk geweest is aan de Grote Koning. Dat moet dan volgens mij dan Artaxerxes I geweest zijn, aangezien Xerxes, samen met zijn oudste zoon in 465 BCE vermoord is. Thasos was lid van de Delische bond, maar min of meer tegen zijn zin, omdat het teveel moest betalen. Later zijn ze er ook uitgegaan. Uit haar woorden lees ik de suggestie dat Thasos naar het oosten lonkte en dat het zich zonder slag of stoot in 480 aan Xerxes had overgegeven en dat Xerxes er goed ontvangen is (lavishly entertained). Thasos zou ook door hem niet geplunderd zijn. Ik heb het artikel gelezen, maar er staan toch nog heel wat speculaties in.
Correctie: Polygnotos was geen beeldhouwer, maar een schilder van o.a. beelden die wel uit Thasisch marmer waren. Excuses!
Dank je wel.
Ik mag Pelagia wel. Ze is de enige die over de fresco’s van het graf in Vergina de juiste vragen heeft gesteld.
Recent zijn in Antwerpen de Kipdorpbrug en -bastion (deel van de 16de-eeuwse Spaanse omwalling) opgegraven. Naast de te verwachten pijpen, munten en speelgoed werd ook een volledig zwaard gevonden. Nu was de 16de eeuw een troebele tijd voor Antwerpen met opstanden, plunderingen en roversbenden, maar de locatie (in de gracht naast de Kipdorppoort) doet me toch specifiek denken aan de Franse Furie die daar plaatsvond.
Dat was een mislukte poging van de Franse hertog van Anjou, hier op uitnodiging van Willem Van Oranje, om Antwerpen bij verrassing in te nemen en meer macht te krijgen in de Nederlanden. De verwittigde Antwerpenaars, de Spaanse plunderingen van enkele jaren eerder nog vers in het geheugen, dreven de Fransen in een brutaal straatgevecht over de Kipdorpbrug de stad uit. Deze tegenslag voor Anjou, met grote verliezen aan Franse kant, betekende meteen het einde van de Franse steun voor de opstand. Later sierde men ter herinnering de poort intra muros met het opschrift Deus Auxilium Suis.
Het siert de archeologen dat ze deze intrigerende identificatie niet rondtoeteren. Maar het zou wel mooi zijn als je het zwaar aan de Fransen kon linken. Dit weekend trouwens gratis publieksweekend op en onder de brug, met voorstelling van de vondsten, re-enacters, animatie…
http://www.gva.be/cnt/dmf20180208_03347069/archeologen-vinden-zwaard-aan-kipdorpbrug