Nu we anderhalve meter afstand moeten houden, nauwelijks kunnen reizen en niet naar musea kunnen, geef ik u wat u niet krijgen kunt: twee dames uit het verre Griekenland in een museum, en ze houden zeker geen anderhalve meter afstand.
Ze spelen efedrismos, een spelletje dat een beetje lijkt op pétanque in de zin dat er eerst een kleine bal of steen werd weggeworpen en dat de spelers die vervolgens met een steentje of een bal moesten zien te raken. Daarna moest de verliezer de winnaar op de rug nemen en naar de doelsteen dragen.
Het hotel in Keulen waar ik eerder deze week sliep, stond niet ver van een beeldengroep, gewijd aan de Pruisische koning Friedrich Wilhelm III (r.1797-1840). Er zat sowieso een blogstukje in die beeldengroep, maar het beeld heeft ook alles te maken met wat ik hoop voor de Nederlandse wetenschap. Daarover morgen. Nu eerst: wat doet een standbeeld van de koning van Pruisen, dat toch ligt in het oosten, in de westelijke stad Keulen?
Van Jena via Berlijn naar Keulen
Keulen, een onafhankelijke rijksstad, was in 1794 veroverd door de Fransen, die de Rijn als oostgrens wilden. Daarna was Napoleon aan de macht gekomen en vervolgens ook weer verslagen. Het Congres van Wenen, dat in 1815 de landkaart opnieuw tekende, koos ervoor de Keulse onafhankelijkheid niet te herstellen maar de stad toe te kennen aan Pruisen, dat zo in een soort geografische spagaat kwam te staan: Pools in het oosten, Rijnlands in het westen. (Het ontstaan van Neutraal Moresnet, waarover ik eerder schreef, valt eveneens in deze tijd.) Deze spagaat viel alleen te overbruggen door de Duitse eenwording, die vanaf 1815 in feite onvermijdelijk was.
Ik ben de afgelopen week bezig geweest met het inventariseren van de ruim 2300 foto’s die mijn zakenpartner en ik in Libië hebben gemaakt. Daarbij kwam ik ook de bovenstaande foto tegen: het grafmonument van een vrouw uit Kyrene in het noordoosten van Libië. Dat is een zeer groen en vruchtbaar gebied en Kyrene was dan ook een van de machtigste steden van de Griekse wereld. In de Romeinse tijd waren er niet minder dan vijf theaters, wat een aanwijzing is voor een fabelachtige rijkdom en een enorme bevolkingsomvang.
Beelden van gesluierde vrouwen als de bovenstaande zijn gemaakt vanaf pakweg 500 v.Chr. tot de vroege Romeinse tijd. Ik heb ze zo nu en dan ook elders weleens gezien, maar eigenlijk zag ik ze vooral veel in Kyrene. Dit was een echt lokaal grafgebruik en dat maakt het dubbel zo interessant dat deze wijze van afbeelden een half millennium lang in gebruik is gebleven. Blijkbaar was het voor de bevolking van Kyrene een manier om de eigen identiteit tot uiting te brengen.
De kolossus van Byblos (Beiroet, Nationaal Museum)
Het beeld hierboven staat op een ereplek in het Nationaal Museum in Beiroet. Het is opgegraven in Byblos, maar de vindplaats is helaas niet goed te dateren: de bouw van een kruisvaarderskasteel ter plekke heeft de stratigrafie behoorlijk verstoord. Het beeld intrigeert me. Ik ken weinig antieke kunstwerken die ik krachtiger vind dan deze stoere kolos. Misschien komt het wel doordat het nogal te lijden heeft gehad van de elementen en zich kranig heeft geweerd.
Wat doet zo’n Egyptisch beeld in Byblos? Uniek is het bepaald niet, er zijn parallellen. In de koninklijke graven van Byblos zijn allerlei voorwerpen aangetroffen die afkomstig zijn uit de Nijlvallei. De stad kende ook een heiligdom dat de opgravers aanduidden als de temple aux obélisques. Het museum in Beiroet is de trotse bezitter van een verzameling voorwerpen uit het Middenrijk, opgegraven in Byblos en van de allerhoogste kwaliteit. Een standbeeld van vijf, zes meter hoog importeer je echter zo makkelijk nog niet, al is zoiets nou ook weer niet volledig uitgesloten.
Zoals de trouwe lezers van deze kleine blog weten, heb ik wat gezondheidsproblemen. Vóór u me massaal beterschap gaat wensen: het gaat al stukken beter. Ik ben afgelopen donderdag van Veenendaal naar Amersfoort gefietst, dus compleet invalide ben ik echt niet meer. Wel heb ik last van concentratieproblemen, zodat ik diezelfde afstand niet zou willen fietsen in het Amsterdamse stadscentrum.
Dat gezegd zijnde: ik kan wel mooi wat doen aan het omzetten van de Livius.org-website. Inmiddels is ruim vier vijfde van de oude HTML omgezet naar een modern content management systeem. Het corrigeren van die pagina’s zal later moeten gebeuren, maar ik kan soms iets toevoegen. Zoals vier pagina’s over Cyprus.
De reeks museumstukjes is soms een project van de lange adem. Het bovenstaande beeldje was de reden waarom ik gisteren over contrapposto schreef. En omdat ik daarover wilde schrijven, moest ik eerst een kouros tonen waarin de anatomie nog wat klungelig was. In de loop der eeuwen, zo wilde ik maar zeggen, begonnen de Griekse kunstenaars steeds beter te begrijpen hoe het menselijk lichaam bewoog.
Daarna ging de ontwikkeling verder. De kunstenaars lieten merken dat ze begrepen hoe mensen in elkaar staken en maakten anatomisch perfecte sculptuur. Kijk maar naar de Laokoöngroep of de schitterende reliëfs van het Pergamon-altaar: alles is in beweging en elke spier klopt. Nu kun je zeggen dat dat wat al te exuberant is, maar ook aan bescheidener beeldjes kun je zien dat de kunstenaars wisten wat ze deden.
Zoals de trouwe lezers van deze kleine blog weten, ben ik al ruim twee jaar bezig met het omzetten van de Livius.org-website (waarvan de oudste delen dateren uit het midden van de jaren negentig en nog in heel oude HTML zijn opgemaakt) naar een hedendaags content management-systeem. De pagina’s zijn te oud om anders dan met de hand om te zetten, maar we vorderen gestaag. Zo kon ik, omdat ik de laatste weken rustigaan moest doen, weer wat vooruitgang boeken en zo heb ik nu de “fact files” van de koningen en koninginnen van de Ptolemaïsche en Seleukidische rijken omgezet. Dat waren twee machtige koninkrijken met zwaartepunten in Egypte en Syrië/Irak.
“Fact file” is de naam die ik geef aan pagina’s waarop ik de voornaamste feiten over deze of gene heerser al bij elkaar heb geplaatst, om er ooit nog eens een mooi verhaal van te maken. Dan hebben de gebruikers van de site in elk geval de feiten al.
Met het begin van de IJzertijd bloeide de handel in het oostelijk Middellandse Zee-bekken weer op. De Grieken bevoeren alle zeeën: naar het noordoosten naar de Zwarte Zee, naar het zuiden naar de Cyrenaica, naar het westen over de Ionische Zee naar Sicilië, naar het noordwesten langs de Adriatische kusten en naar het oosten, richting Cyprus.
Daar ontmoetten ze de Feniciërs, met wie ze zowel rivaliseerden als handeldreven. De Grieken namen het alfabet over en er is een onbewijsbare hypothese dat de Griekse stedelijke bestuursvorm (met gekozen magistraten, een raad van oud-magistraten en een volksvergadering) is geïnspireerd door de Fenicische stadsrepubliekjes. De Grieken namen ook kunstvormen over: sculptuur.
Romeins mannenportet, laatste kwart eerste eeuw n.Chr. (Ny Carlsberg Glyptotek, Kopenhagen)
Ik vervolg mijn onregelmatig verschijnende reeks stukjes n.a.v. de vragen van de Nationale Wetenschapsagenda met een wel heel erg leuke vraag:
Waarom hebben vrijwel alle Romeinse beelden afgebroken neuzen?
De vragensteller vertelt dat hij de vraag in verschillende musea heeft gesteld en dat hij als antwoord kreeg dat de neus het kwetsbaarste deel is van een beeld. Dat overtuigt de vragensteller niet:
Aan het begin van zijn eerste boek vertelt Herodotos over de gelukkige regering en uiteindelijk ondergang van de spreekwoordelijke koning Kroisos. Hij gebruikt het om alle thema’s van zijn werk te introduceren, alsof dit de prelude is tot een groot muziekstuk. Eén daarvan is de aard van het menselijk geluk. Dat is volgens Herodotos altijd tijdelijk en dat betekent dat het lot van koningen, wier lot immers grote invloed heeft op dat van hun volk, ons allemaal zou moeten aangaan.
Herodotos presenteert een fictief gesprek tussen Kroisos, de rijke en gulle maar niet al te schrandere Aziaat, en de wijze Solon, een van de Griekse zeven wijzen. Kroisos wil horen dat hij de gelukkigste van alle mensen is, maar Solon aarzelt. De gelukkigste mens over wie hij ooit hoorde, zo zegt hij, was een zekere Tellos, die al zijn kinderen én kleinkinderen gezond zag opgroeien en bovendien een eervolle dood stierf in een zegevierend leger. Krosos wil dan weten wie de op één na gelukkigste mens is. Hier is het antwoord van Herodotos’ Solon:
