Een van de aardigste stukken van het Armeense erfgoed is het soort monument dat bekendstaat als khachkar, “kruissteen”. Het gaat om stenen steles van laten we zeggen tussen de één en twee meter hoogte, voorzien van een kruis. Een ander vaak voorkomend element is de cirkel onder het kruis, waarvan ik lees dat die de zonneschijf voorstelt. U ziet het op de foto hieronder. De voet van het kruis loopt overigens minstens even vaak uit in twee wortels, alsof het kruis eigenlijk een boom is. Dat ziet u op de foto hierboven.

De rest van het oppervlak is volledig bewerkt met allerlei patronen, die soms doen denken aan kant, hoewel je ook bloembladeren, rozetten en granaatappels ziet. Doorgaans is het kruis een abstracte voorstelling, voorzien van plantenmotieven; het is zelden een realistische afbeelding van de lijdende Christus, al zal ik morgen bloggen over een uitzondering. Verder zie je weleens kleine scènes: heiligen, een weegschaal waarop de ziel wordt gewogen, verhalen uit de Bijbel, of wat loslopende dieren. En soms natuurlijk een inscriptie of de signatuur van de maker.

Hoewel khachkars kunnen staan bij een graf, en hoewel een begraafplaats pas een “echte” begraafplaats is als er een khachkar staat, zijn het niet per se grafstenen. Ze kunnen bijvoorbeeld ook de namen dragen van degenen die een kerk hebben laten bouwen en kunnen eveneens dienen om een militaire overwinning te herdenken. Misschien is de beste omschrijving dat ze dienen om een plaats aan te geven waar het goede heeft gewonnen van het kwade: een graf dus, waar de overledene het eeuwig leven verwerft; een kerk waar God zich manifesteert; de plaats waar “wij” een kwaadwillende “zij” tegenhielden. Hoe dat ook zij, het zijn tevens nationale symbolen voor de Armeniërs.

De traditie om dit soort stenen op te richten, is ouder dan het christendom, al is het vermoedelijk wat al te fantasierijk om een voorloper te zoeken in megalithische complexen als Zorats Karer. (Die gedachte drong zich onweerstaanbaar aan me op toen ik die spectaculaire opgraving bezocht.) Er zijn verbanden gelegd met de monolieten die de koningen van Urartu oprichtten. Ook denkbaar is dat het in feite gaat om een symbool uit de zonnecultus, namelijk een kruis in een cirkel, dat uit elkaar is getrokken waardoor het kruis bovenop de cirkel is komen staan. Waarom dit zo zou zijn gedaan, is echter onduidelijk. Soms zijn de kruisen zó vol plantenmotieven dat de gedachte aan de oud-oosterse “boom des levens” onontkoombaar is: ik vertelde al dat de kruisen soms wortels hadden. En natuurlijk kunnen de houten kruisen die ooit stonden op de plek waar martelaren waren gedood, eveneens hebben gediend als voorbeeld van de khachkars.

De meeste nog bekende khachkars dateren uit de Volle Middeleeuwen. Ik heb bedacht dat de plantenmotieven wel wat doen denken aan de Arabische kalligrafie-stijl die floral kufic wordt genoemd. De verwoestingen door Timoer Lenk maakten een einde maakte aan deze kunstvorm, tot ze in de zestiende en zeventiende eeuw herleefde. Er zijn ook hedendaagse khachkars, zodat je op een rijk complex als Noratus een cursus Armeense kunstgeschiedenis zou kunnen geven.

In het Noratus-complex staan bijna duizend khachkars, allemaal dienend als grafsteen. Het is de grootste verzameling die er is, want een eens zo groot complex in Jolfa (in de Azerbeidzjaanse exclave Nachichevan) schijnt door de Azeri’s te zijn vernietigd. Of dit waar is, weet ik niet; wat ik wel weet is dat het systematisch vernietigen van andermans nationale symbolen niet ongebruikelijk is in deze contreien. Bij de kerk van Khor Virap en in het heiligdom van Etchmiadzin (het “Vaticaan” van de Armeens Apostolische kerk) zag ik replica’s van door Azeri’s en Turken vernietigde khachkars.

Het is allemaal wat deprimerend – en dat terwijl deze monumentjes zo mooi zijn. Eigenlijk houd ik gewoon van oude stenen.

[Morgen meer. En nog een kleinigheidje dat met het bovenstaande niets heeft te maken: het boek dat Vincent Hunink en ik maakten, Het visioen van Constantijn, wordt herdrukt. Voor een nonfictie-boek dat niet op TV is geweest, is dat zo snel na verschijning een fijn resultaat. En dat temeer omdat we de lezers niet als kleuters behandelen door de wetenschap te versimpelen. Het is een feite een compliment aan de lezers: ze willen gewoon begrijpen hoe wetenschap werkt.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.