Onlangs noemde ik Urartu, een ooit machtig koninkrijk in de regio van het huidige Armenië, Noordwest-Iran en Oost-Turkije. De eerste hoofdstad was de rotsvesting Tušpa, het huidige Van, en het land is voor te stellen als een grote rechthoek rond het Van-meer. Het Urmia-meer in Iran vormde de zuidoostelijke punt, het Sevan-meer in Armenië was de noordoostelijke punt en in het westen vormde de Boven-Eufraat de grens met de Frygische invloedssfeer. De Urarteeërs zelf noemden hun land Biainele; de naam Urartu komt uit het Assyrisch. In de Bijbel heet het koninkrijk Ararat, welbekend van de constatering dat de Ark van Noach aanmeerde op een van de plaatselijke bergen.
Urartu en Assyrië
De Urarteeërs waren beroemde metaalbewerkers, spraken een taal die verwant was aan het verder slecht bekende Hurritisch en schreven met een vereenvoudigd Assyrisch spijkerschrift. Daardoor zijn de meeste inscripties te lezen en te begrijpen: ze verwijzen vrijwel allemaal naar koninklijke bouwactiviteiten. Voor de reconstructie van de Urartese geschiedenis hebben we er daardoor betrekkelijk weinig aan.
We zijn afhankelijk van vooral Assyrische bronnen. Daaruit blijkt dat Urartu vanaf pakweg 880 v.Chr. werd bestuurd door één dynastie, die het koninkrijk naar het zuiden uitbreidde op het moment dat Assyrië zwak was en – iets later – vooral geïnteresseerd was in expansie naar het westen.
Assyrië herstelde zich echter. Koning Sargon versloeg in 714 v. Chr. de Urartese vorst Rusa en marcheerde vrijwel ongehinderd door het vijandelijke rijk. Tot de buit behoorde het beeld van de Urartese oppergod Haldi. Rusa kon deze vernedering niet aan en pleegde zelfmoord.
Interne expansie
Zijn opvolger Argište II koos voor iets dat we interne expansie zouden kunnen noemen. Boeren ontgonnen nieuwe gebieden langs de rivier de Araxes, zo valt af te leiden uit het nederzettingenpatroon. Archeologen zien daar veel meer zevende- dan achtste-eeuwse dorpjes. De handel bloeide op: via Trapezos waren er handelscontacten met de Grieken in het westen. Ik vertelde al dat weleens is geopperd dat de leeuwen in de Griekse kunst zijn gemaakt naar voorbeelden uit Urartu.
De ontginningen maakten Urartu tot een aantrekkelijk doelwit voor de nomaden benoorden de Kaukasus: de Kimmeriërs, de Skythen, de Sauromaten. Versterkte steden als Karmir Blur (in het huidige Yerevan) lijken rond 600 v.Chr. te zijn verwoest. Omdat hier pijlpunten zijn gevonden van een type dat we ook kennen uit Oekraïne, ligt het voor de hand dat de nomaden verantwoordelijk zijn, maar volledig bewezen is het daarnee niet. Onze onzekerheid hangt ermee samen dat juist in deze tijd de Assyrische bronnen opdrogen: de Babyloniërs en Meden veroverden en verwoestten Nineveh in 612 v. Chr.
Het onbegrepen einde
Na de verwoestingen rond 600 werd Erebuni (ook in Yerevan) een belangrijke residentie. Urartu had nu een makkelijk doelwit kunnen zijn voor de Babyloniërs, maar die schijnen geen belangstelling te hebben gehad. Het is waarschijnlijker dat Urartu in de komende decennia werd onderworpen aan de Meden. Opnieuw is het bewijs echter zwak. Het voornaamste argument is dat een Medisch leger in 585 v. Chr. slag leverde tegen de Lydiërs, die inmiddels de Frygiërs hadden afgelost als grootmacht in Anatolië. Dit gevecht vond plaats aan de rivier de Halys in Centraal-Anatolië. De Meden kunnen daar alleen zijn aangekomen als ze de weg door Urartu beheersten.
Medische annexatie is dus een mogelijke verklaring voor het einde van Urartu en misschien was de veroveraar de ook uit andere bronnen bekende koning Kyaxares. Een andere mogelijkheid is dat Medische overheersing losjes en tijdelijk was en dat het einde van Urartu later moet worden geplaatst. Dan was het misschien de Perzische koning Cyrus de Grote die een einde maakte aan de Urartese onafhankelijkheid. Een stad als Çavustepe is niet alleen rond 600 verwoest, maar nog een tweede keer, door alleen door een niet geïdentificeerde vijand. Dit kan een Medisch of een Perzisch leger zijn geweest.
Wat ook de precieze omstandigheden van de val van Urartu zijn geweest, in de tweede helft van de zesde eeuw maakte Urartu deel uit van het Perzische Rijk. De satraap lijkt te hebben gewoond in Erebuni, waar een apadana (troonzaal) is geïdentificeerd. Vanaf nu zien we ook steeds meer aanwijzingen voor het Armeens dat, als Indo-Europese taal, wat dichter bij het Perzisch stond. Of het Armeens pas nu in de regio aankwam of altijd aanwezig is geweest en pas nu werd opgeschreven, is bij mijn weten niet bekend.
Toerisme
Voor toeristen: enkele Urartese opgravingen zijn
- Turkije: Adilșevaz, Altintepe, Anzaf, Astwadzashen, Çavustepe, Kayalidere, Patnos, Toprakkale, Van (het oude Tušpa)
- Iran: Bastam, Hasanlu, Haftavan Tepe
- Armenië: Erebuni en Karmir Blur; inscripties zijn gevonden in o.a. Garni, Lchashen, Zvarnots
In het Drents Museum is op dit moment de expositie In de ban van de Ararat. Daarin is ook aandacht voor de geschiedenis van Urartu. En voordat u afreist naar Assen: houd rekening met werkzaamheden op het spoor.
Wie vanuit het zuiden Assen binnenkomt hoeft weinig te vrezen. Afgelopen dinsdag ben ik probleemloos vanuit A’dam in Assen aangekomen. Wie vanuit een andere richting naar Assen wil kan een snelbus nemen, zoals ik afgelopen dinsdag heb gedaan (de andere kant op, naar Zuidoost Groningen).
Kun je een fiets meenemen?
In de bus niet.
Erebuni – Jerevan. Is er inderdaad een continuiteit, een naamsverband?
Ja. Binnen de grenzen van het huidige Yerevan lag eerst Shengavit, vanaf 782 v.Chr. Erebuni en vanaf het midden van de achtste eeuw Karmir Blur. Erebuni bleef als enige in gebruik. De huidige stad heeft haar centrum iets verderop.
https://www.livius.org/articles/place/erebuni/