[Dit is de tweede aflevering van een reeks over de Eerste Punische Oorlog (264-241). In het eerste deel beschreef ik hoe de Romeinen en Karthagers in conflict raakten en ik eindigde met een beschrijving van de Romeinse vlootbouw.]
Mylae en Eknomos
Wat de Romeinen tijdens de Eerste Punische Oorlog misten was ervaring ter zee. Nieuwkomers waren ze niet, maar ze hadden geen grootse maritieme traditie. Het waren landrotten. Om van een zeeslag een landslag te maken, voegden ze aan hun oorlogsschepen een enterbrug toe. Die maakte het schip weliswaar topzwaar, maar stelde de Romeinse strijdkrachten in staat aanvallen met rammen te pareren. Kwam een Karthaagse galei te dichtbij, dan lieten de Romeinen de enterbrug vallen, die zich dankzij een scherpe punt óf achter de dolboorden óf in het dek van het vijandelijke schip vasthaakte.
Dankzij deze uitvinding kregen de Romeinen al snel de overhand in de zeeoorlog – de eerste zege was die te Mylae, behaald door consul Duillius – en in 256 probeerden ze de strijd over te brengen naar Afrika, in de hoop dat hun vijanden de verdediging van Sicilië dan moesten opgeven. De Karthagers wisten dat ze hun platteland niet goed konden verdedigen en probeerden de invasie te verhinderen. Ze zetten 350 oorlogsbodems in van een type dat werd geroeid door 300 man en bemand door 120 soldaten: samen 147.000 koppen. De Romeinse cijfers deden er nauwelijks voor onder: 330 schepen, bijna 140.000 koppen. De schepen ontmoetten elkaar bij Kaap Eknomos, waar tegenwoordig het havenstadje Licata ligt.
Dit moet het grootste militaire treffen uit de Oudheid zijn geweest. Weliswaar noemen de bronnen soms grotere aantallen, maar die zijn eigenlijk altijd overdreven. Als Herodotos zegt dat Xerxes met miljoenen soldaten naar Griekenland kwam, weten we dat niemand zo ver kan tellen; we wantrouwen het cijfer dus. Omdat dit wel vaker het geval is, nemen historici antieke cijfers zelden serieus; de bewijslast ligt standaard bij degenen die ze wél gelooft. De zeeslag bij Eknomos lijkt zo’n uitzondering. Het gaat immers om aantallen schepen, en cijfers als 350 en 330 klinken alsof iemand zo ver kan tellen. De historicus laat daarom zijn normale scepsis ten aanzien van antieke cijfers varen.
Hoe die zeeslag verliep, leest u hier. Het volstaat in deze blog te constateren dat de twee Romeinse commandanten, de consuls Regulus en Vulso, het gevecht wonnen en dat de Karthagers de kust van Afrika niet langer konden verdedigen.
Regulus in Afrika
De Romeinen landden op het schiereiland ten zuidoosten van het huidige Tunis en consul Regulus bleef daar achter met 15.000 man voetvolk en 500 ruiters. Dit zijn opvallend lage aantallen: aan boord van de 330 schepen was meer dan het dubbele aantal soldaten vervoerd. Misschien rekende de Romeinse commandant erop ter plekke mensen in dienst te kunnen nemen. Inderdaad bevrijdde hij duizenden slaven. Nadat Regulus enkele successen had geboekt en een vijandelijk leger bij het huidige Outhna had verslagen, stelden de Karthagers een vredesverdrag voor, waarbij ze lijken te hebben beloofd Sicilië te ontruimen.
Om onbekende redenen liepen de onderhandelingen echter spaak en daarmee was in feite het lot van Regulus’ te kleine strijdmacht bezegeld. In de winter versterkten de Karthagers hun strijdmacht – de Griek Polybios benadrukt dat een van zijn landgenoten, Xanthippos, verantwoordelijk was – en in mei 255 kwam het op een vlakte ten zuiden van Tunis tot een veldslag. De Romeinen hadden geen antwoord op de 400 olifanten waarmee ze werden geconfronteerd en leden een nederlaag.
De Afrikaanse expeditie was mislukt en de strijd om Sicilië zou verder op en rond dat eiland worden gevoerd.
Jona, ik heb over deze enorme zeeslag toch eerder een beschrijving van jou gelezen, met antieke citaten, in een boek of tijdschrift? Maar ik weet niet meer waar…
Oorlogsmist?
https://mainzerbeobachter.com/mijn-boeken/oorlogsmist-veldslagen-en-propaganda-uit-de-oudheid/
Ja, Gherardus Havingha, dat was het. Ik lees in je verwijzijng dat Jona het boek zelf “conventioneel” noemt, so what? ik vond het spannend: veldslagen aan de hand van antieke teksten, die dan kritisch bekeken worden. Ik ga verder zoeken.
Klopt, ik heb wat oude stof herbewerkt.
Bij de bouw van zoveel schepen denk ik aan de enorme hoeveelheden timmerhout die ervoor nodig waren. Sowieso ook voor de koopvaardij, voor bouwwerken, voor belegeringswerktuigen etc. De ontbossing in de oudheid moet enorm geweest zijn.
Ja, al dat hout, maar het groeit ook weer aan. Ontbossing nu is pas echt houtvernietiging.
Mooie blog!
@kroeze
Ja, dat hoop je. Maar zet een paar kuddes schapen en geiten neer en het groeit niet weer terug.En schapen en geiten waren er volop. Al die glooiende heuvels met wijnstokken, graan of wat dan ook: allemaal ooit uitgestrekt woudgebied.
@Jona: Waar kwam in dit geval het hout vandaan?
@Saskia Sluiter, Jan Kroeze, Robbert.
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/cobi.12960
https://www.hydrol-earth-syst-sci.net/19/3047/2015/hess-19-3047-2015.pdf
https://www.wsl.ch/staff/niklaus.zimmermann/papers/QuatSciRev_Kaplan_2009.pdf
Mooie afleveringen over deze grootste oorlog. Goede titel voor een boek trouwens.
Behalve de vloten van Rome en Karthago had je ook die van Egypte, Phoenicie en de Grieken.
Ook werd veel bos gekapt voor houtskool.
Noemde de Romeinen Spanje niet het land waar je van de Middellandse Zee naar de Oceaan kon lopen zonder de bodem te raken, via boomtoppen?
Ik heb wel eens gelezen dat het kappen van bossen rond de Middellandse Zee in de oudheid behoorlijk wat invloed heeft gehad op het klimaat.
Daar zou toch wel eens serieus onderzoek naar moeten worden gedaan.
Ten tijde van de onderwerping van de Veneti door Caesar waren de Romeinse schepen van veel mindere kwaliteit geworden. Ik las dat de Romeinse vloot minder aandacht kreeg naarmate hun imperium zich uitbreidde. De Veneti die in het huidige Bretagne woonden waren goede en geduchte zeevaarders en handelden met Brittannië (o.a. Cornwall). Ze bouwden hun versterkingen op vooruitspringende rotseilanden die bij vloed onderliepen en ze konden ook de troepen van die versterkingen snel evacueren. Hun schepen hadden een heel dikke romp waardoor ze moeilijk geramd konden worden door de veel lichtere Romeinse schepen. Uiteindelijk heeft Caesar, door een combinatie van aanvallen via het land en de zee en door het gebruik van zogenaamde lange billhooks (snoeimessen?) een soort lange zagen waarmee ze de val (ophaaltouw van de zeilen) konden doorsneden en het zeil naar beneden viel en het schip stuurloos werd en gemakkelijker geënterd kon worden.
Op de afbeeldingen zie ik die fameuze enterbrug niet meer op de Romeinse schepen.
Wel ingenieus van Caesar.
Zie ook: https://www.wikiwand.com/en/Veneti_(Gaul)
Sorry, het ging toch net iets anders. In boek 2, XIV van De Bello Gallico wordt het precies beschreven door Caesar.
Ik geef hier de Engelse vertaling van Bill Thayer’s site:
….One device our men had prepared to great advantage — sharp-pointed hooks let in and fastened to long poles, in shape not unlike siege-hooks. When by these contrivances the halyards which fastened the yards p159 to the masts were caught and drawn taut, the ship was rowed hard ahead and they were snapped short. With the halyards cut, the yards of necessity fell down; and as all the hope of the Gallic ships lay in their sails and tackle, when those were torn away all chance of using their ships was taken away also. The rest of the conflict was a question of courage, in which our own troops easily had the advantage — the more so because the engagement took place in sight of Caesar and of the whole army, so that no exploit a little more gallant than the rest could escape notice…
Het waren dus eigenlijk geen zagen maar haken met scherpe punten en de ophaaltouwen werde doorgesneden doodat de Romeinen ook roeiers gebruikten (de Helveti werkten alleen met zeilen) die eenmaal dat ze de ophaaltouwen beet hadden, snel vooruit roeiden en zo werden de touwen doorgeneden.
De eropvolgende passage laat weer eens de opschepperij van JC zien.
Die aantallen soldaten en schepen lijken mij nog steeds onwaarschijnlijk groot. 15.000 soldaten was ook niet weinig, het was wat Belisarius meekreeg om het Vandalenrijk te veroveren.
Het was ook ongeveer het aantal van de laatste kruistocht die bij Nicopolis roemloos ten onder ging. Logistiek kon men grotere aantallen voor een expeditieleger niet aan, en dat Romeinen en Carthagers legers die tien keer zo groot waren, logistiek op de been konden houden, wil er bij mij niet in. De aantallen schepen – in een noodtempo gebouwd – zijn ook opmerkelijk. Bij de vierdaagse zeeslag beschikten de grootste marines van de 17e eeuw over 58 resp 85 schepen. De Armada Invencible had er in 1588 ruim 100.
Kortom, deze aantallen zijn vast veel lager geweest. .
Maar de schepen waren in de oudheid een stuk kleiner dan in de 17e eeuw. Een driemaster met 80 kanonnen, da’s andere koek dan een galei met pak ‘m beet 100 roeiers.
Volgens de blog waren het 300 roeiers, dan heb je toch een aardige boot. De Griekse trireme was maar iets korter dan b.v. de 7 Provinciën, maar veel smaller en minder hoog. De Atheners beschikten tijdens de slag bij Salamis over 160 triremen, wat die Romeinse 330 ook al weer een tikje verdacht maakt. De rest van Grieknland had er ook zo veel, en die 320 namen het op tegen de Perzische overmaakt van 1000 schepen (met dank aan de Franse wikipedia), die zeer uitvoerig uitlegt wat er bekend is over triremen. Romeinse galeien waren overigens andere schepen, maar met zo veel roeiers zeker niet kleiner.
Als 160 triremen bij Salamis de 330 Romeinse een tikje verdacht maken maken de 1000 Perzische schepen ze weer aannemelijk.