“The shit hits the fan”, zullen ze wel zeggen in Oxford en Washington. Het bewijs dat Oxford-classicus Dirk Obbink papyri heeft gestolen en dat het Museum of the Bible in Washington die heeft geheeld, is inmiddels geleverd.

Dirk Obbink, samengevat

Voor het goede begrip van de ernst van de affaire twee punten.

1. Momenteel worden enkele christelijke papyri onderzocht maar de zaak lijkt breder. Van de Sapfo-papyri, eveneens ontdekt door Obbink, is al sinds 2014 bekend dat er dingen verkeerd zijn (hier het stuk dat ik in 2016 schreef in Skepter).
2. Als de problemen al vijf jaar zichtbaar zijn, moeten Obbinks collega’s die hebben herkend en hebben laten doorwoekeren. De affaire gaat in feite niet slechts over één man of één specialisme, maar over het falende zelfreinigend vermogen van de wetenschap.

Hieronder eerst een samenvatting en daarna het nieuws.

Eerstejaarsstof

Wat elke student in zijn eerste jaar leert: een papyrus is heel simpel zó te vervalsen dat het in een laboratorium niet valt te ontdekken. Koop in een Egyptische souq antieke papyrus, gebruik het recept van antieke inkt en presto. Een papyrus waarvan de herkomst onbekend is – die geen geldige provenance heeft, in jargon – heeft wetenschappelijk geen waarde omdat het een vervalsing kan zijn. En doorgaans ook is: zie de Artemidorospapyrus (2004), zie het Evangelie van de Vrouw van Jezus (2012), zie de vijf Dode-Zee-rol-snippers van vorig jaar en zie de vervalsingen in de Schøyen-collectie van vorige maand.

Onderzoekers hoeven gelukkig ook niets met unprovenanced papyri te doen. Er er is immers nog voor eeuwen werk met het uitgegeven van de wel provenanced papyri in de museumdepots.

Marcus

In 2012 werd de ontdekking aangekondigd van een fragment van het Evangelie van Marcus dat zou dateren uit de eerste eeuw na Chr. Omdat dit evangelie kort voor of na het jaar 70 na Chr. is geschreven, behoort een afschrift uit de eerste eeuw tot de oudste kopieën. Er was geen twijfel over de authenticiteit omdat een wetenschapper een mummiemasker van papiermaché in een badje met palmolive-zeep uit elkaar had gehaald. Dat is niet bepaald de provenance die we willen hebben, maar twijfel aan de echtheid was nu wel uitgesloten.

Nu raakten papiermaché-maskers – de vakterm is kartonnage – aan het begin van de jaartelling in onbruik. Anders gezegd: de ontdekkers hadden weliswaar een oud Marcusfragment te pakken, maar hadden tegelijk een kartonnage kapotgemaakt die opvallend jong was. Egyptologen hadden er zwaar de balen van dat hun data waren vernietigd.

Vervolgens werd deze papyrus almaar niet officieel uitgegeven, zodat iedereen begon te denken dat de claim niet klopte. Vermoedelijk, zo was de redenering, was ’ie bij nader inzien wat jonger gebleken en hadden degenen die de spectaculaire claim hadden gedaan het zwijgen er maar toegedaan. Weliswaar was voor het Bijbelonderzoek de waarde van een tweede- of derde-eeuws fragment wat minder, maar de schade voor de egyptologie was nu nog groter.

De Green-collectie

Het stond vast dat deze tekst in handen was geweest van de Green-collectie, een grote verzameling illegaal verworven oudheden die in 2017 een mega-boete betaalde voor de aankoop van gestolen Iraakse oudheden. De collectie, die grotendeels is ondergebracht in het Museum of the Bible in Washington, wordt voor zover ik weet nog onderzocht door de politie uit Egypte.

Marcus gepubliceerd

In 2018 publiceerde Oxford-onderzoeker Dirk Obbink namens de Egyptian Exploration Society (EES), de beheerders van een enorme collectie papyri, een Marcusfragment uit de tweede of derde eeuw (P.Oxy. 5345 = Papyrus 137). Dit bleek niets anders dan het stuk dat via dat palmolive-badje uit een mummie-kartonnage zou zijn gehaald en dat dus jonger was dan aanvankelijk geclaimd.

De EES liet in juni 2018 weten dat het nooit te koop was aangeboden aan de Greens. Maar hoe kon het in hun kring dan zo bekend zijn? Was het überhaupt wel ooit ooit via dat palmolive-badje uit een kartonnage gehaald?

In de loop van 2019 werd duidelijk dat Obbink zich met papyri van de EES had aangediend bij de Green Collection, had verklaard de eigenaar te zijn en vervolgens die papyri had verkocht of had geprobeerd te verkopen. Afgelopen juni stond ook vast dat Obbink al eerder papyri aan de Greens heeft verkocht. Hij is behalve wetenschapper ook handelaar. En een dief. Hij heeft papyri gestolen van de EES, heeft die aangeboden aan de Greens en vervolgens de prijs opgedreven door te doen alsof het ging om een eerste-eeuws manuscript.

Zou dit in Nederland zijn gebeurd, dan was het transparantie-artikel uit de Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening relevant. Verder verbiedt de (bij het materiële aspect van een voorwerp relevante) Ethische Code Nederlandse Archeologie prijsopdrijving. Ik neem aan dat in Oxford en Washington soortgelijke gedragscodes van kracht zijn en weet zeker dat diefstal ook daar is verboden in het plaatselijke Wetboek van Strafrecht.

Het nieuws

Een verklaring van het Museum of the Bible in Washington maakt nu duidelijk dat het museum “tot nu toe” (so far) via Obbink dertien stukken, alle met een christelijk karakter, beheert die eigendom zijn van de EES. Het bewijs bestaat uit oude foto’s van de EES. U ziet ze op de blog van Brent Nongbri, de auteur van het prachtboek over papyrologie dat ik een tijdje geleden besprak.

Vier van de dertien stukken, zo lezen we, zijn eigendom van het museum; de andere negen zijn eigendom van de onderneming van de familie Green. Een deel lijkt verworven via een tussenhandelaar die ook een rol speelde toen de Greens illegale oudheden kochten uit Irak.

Sapfo

Zoals gezegd: de dertien geïdentificeerde stukken hebben een christelijk karakter. Alleen dit deel van Obbinks activiteiten is tot nu toe onderzocht. Wat ons brengt bij de niet-christelijke teksten en dus bij ontdekking waarmee het in 2014 allemaal begon: de Sapfo-fragmenten. Voor de chronologie: dat was ná de rel rond het Evangelie van de Vrouw van Jezus, een tekst zonder provenance die in 2012 door Harvard-onderzoekster Karen King met veel poeha werd gepresenteerd en binnen enkele dagen was doorgeprikt als vervalsing. Niemand kon er in 2014 omheen dat een tekst zonder provenance wetenschappelijk geen waarde had. Toch mocht Dirk Obbink verder gaan met Sapfo.

Terwijl zijn verhaal evident niet klopte. Obbink beweerde aanvankelijk dat hij de Sapfo-fragmenten had verworven door een kartonnage uit elkaar te halen maar beweerde later dat iemand anders die uit elkaar had gehaald. Een Nederlandse classicus beweerde dat de Sapfo-fragmenten authentiek waren omdat de inkt met een spectrumanalyse was gedateerd. Die methode bestaat niet. Daarna beweerde Obbink dat de fragmenten afkomstig waren uit een envelop uit een – stomtoevallig, echt stomtoevallig – nooit goed beschreven collectie waar, ook al zo toevallig, decennialang niemand naar had omgezien. Rookgordijn volgde op rookgordijn en ondertussen vroeg niemand Obbink ooit waarom hij steeds een ander verhaal ophing.

Ondertussen stamden de Sapfo-papyri, zo leek een analyse van het handschrift te suggereren, uit de derde eeuw na Chr. Dat was nog jonger dan wat we destijds dachten van het Marcusfragment en zoals gezegd: we kennen tot nu toe helemaal geen kartonnages uit de Keizertijd. Het rare is dat in het artikel waarin Obbink met het enveloppenverhaal kwam aanzetten, hij én schreef dat het niet ging om zo’n gezichtsmasker van papiermaché én dat die in de derde eeuw na Chr. nog werden gemaakt. Het is alsof hij aanvankelijk wilde zeggen “het demonteren van een gezichtsmasker was geen vernietiging van unieke egyptologische informatie want er zijn er nog meer”, en dat hij vervolgens besloot zijn verhaal aan te passen: het was helemaal geen gezichtsmasker. Weer een rookgordijn.

En nu?

Ik weet het niet. Er loopt nu onderzoek naar wat Dirk Obbink heeft gedaan met christelijke teksten en ik neem aan dat we meer gaan horen over de niet-christelijke teksten. De feitelijke vraag is volgens mij waarom een probleem dat in 2014 al voldoende bekend was, niet is herkend en aangepakt. En ik ben bang dat Obbink in zijn val niet alleen de papyrologie meesleept, maar de hele bestudering van de oude wereld.