Misverstand: De Gelderse IJssel is de Drususgracht
Toen Rome het gebied benoorden de Alpen wilde veroveren, stichtte generaal Agrippa in 19 v.Chr. Nijmegen als uitvalsbasis voor operaties tegen de stammen van het hoge noorden. Vanaf 13 voeren de Romeinen met enorme vloten naar de Waddenzee om daar de Friezen en Chauken te imponeren, die daarna enige decennia behoorden tot Romes trouwste bondgenoten. Onze bronnen vermelden ook dat generaal Drusus een dam bouwde en kanalen liet graven, waarvan wordt aangenomen dat één daarvan de Rijn verbond met het Flevomeer, de voorganger van de Zuiderzee.
Oudheidkundigen namen lange tijd aan dat het ging om de Vecht, die van Utrecht naar Muiden stroomt, of om de Gelderse IJssel tussen Arnhem en Doesburg. Deze laatste identificatie kreeg de voorkeur toen bij Herwen, niet ver van de plaats waar de Rijn Nederland binnenstroomt, een inscriptie werd ontdekt die vermoedelijk betrekking had op de Drususdam.
Het leek zo logisch: de Romeinen zouden vanuit Nijmegen de Waal een eindje zijn opgevaren, en dan vervolgens via de Rijn en de Gelderse IJssel naar het Flevomeer zijn gegaan. Over een tweede kanaal – in de bronnen is sprake van meervoud – zouden de schepen dan naar de Waddenzee zijn gevaren, zodat ze de verraderlijke Noordzee konden vermijden. Dit laatste kanaal zal wel nooit worden gevonden, want het werd, doordat het IJsselwater erdoor naar het noorden stroomde, breder en breder, tot de Vlie ontstond, die in 1163 doorbrak, waardoor het zoete Flevomeer kon veranderen in een zilte Zuiderzee.
In 2008 werd deze aantrekkelijke reconstructie in één klap van tafel geveegd toen enkele onderzoekers van de Universiteit van Wageningen erop wezen dat de Gelderse IJssel niet bestond voor de negende of tiende eeuw. Daarmee zijn we terug bij af, en is de locatie van de Drususgrachten opnieuw een onopgelost raadsel.
Naschrift
Een onopgelost raadsel, en het kan nog complexer: lees maar hier. En inmiddels zijn er aanwijzingen voor waterwerken bij de Vecht.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
“Toen Rome het gebied benoorden de Alpen wilde veroveren, stichtte generaal Agrippa in 19 v.Chr. Nijmegen”
Dan waren de Romeinen in staat grootschalig te denken. Want dat is een afstand van iets meer dan 500 km.
“de locatie van de Drususgrachten opnieuw een onopgelost raadsel.”
Omdat ik dol ben op speculeren nomineer ik de Gelderse Vallei (ik herinner iedereen er maar weer eens aan: mijn speculaties zijn meestal fout).
Dan zou de Eem een kanaal zijn. Ik denk dat de Utrechtse Vecht een betere kandidaat is omdat aan het begin daarvan een Romeins fort ligt uit de juiste tijd, Fectio. Een tweede kanaal zou dan de Marne kunnen zijn, dwz de doorbraak naar de Waddenzee die rond het begin van de jaartelling is ontstaan.
‘(…) alleen maar dat u de onmogelijkheid ervan niet hebt aangetoond.’
Ik vind je opmerking nogal flauw Frank. Ik kan de onmogelijkheid niet aantonen, desalnietemin ga je niet in op mijn argument. Ondertussen klop je jezelf wel op de borst dat je speculaties ‘meestal fout zijn’. Da’s makkelijk…
Wellicht is de Vecht een betere kandidaat. In ieder geval waren de Romeinse ingenieurs zeer praktisch ingesteld: waarom moeilijk doen als het makkelijk kan?
Ik heb geprobeerd duidelijk te maken dat het fysisch geografische hart van de Gelderse Vallei een heel laaggelegen zompig moeras-, broek- en veenlandschap was, kortom wildernis (‘woud’) dat bovendien in de Romeinse tijd nog verder ging vernatten. Wat heb je daar strategisch te zoeken?
We moeten overigens de Gelderse Vallei sowieso niet schrappen, omdat we (nog) niet precies weten wat de Romeins/inheems historische waarde is.
Het gebied ten westen van de Utrechtse Heuvelrug, daar waar de Vecht stroomt, is echter fysisch geografisch gezien veel toegankelijker en korter en dus voor de Romeinen praktisch interessanter. De Vecht maakt immers deel uit van de Rijndelta en ontstond al aan het begin van de ijzertijd. Het zou de moeite kunnen lonen om zo’n stroom beter bevaarbaar te maken.
‘Omdat ik dol ben op speculeren nomineer ik de Gelderse Vallei (ik herinner iedereen er maar weer eens aan: mijn speculaties zijn meestal fout).’
Het is een mooie gedachte Frank, maar geologisch en fysisch geografisch klopt jouw speculatie niet.
Vóór de voorlaatste ijstijd, het Saalien (238.000 – 126.000 jaar geleden) stroomde de oer-Maas naar het noorden. De huidige Gelderse vallei is het voormalige Maasdal. Tijdens het Saalien sleep een gletsjer het dal uit tot een glaciaal bekken, waarbij de fluviale Maasafzettingen van grind en zand werd opgestuwd tot de huidige Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. De Maas werd daardoor gedwongen zijn loop te verleggen naar het westen.
Het Saalien werd gevolgd door een warm interglaciaal, het Eemien (126.000 – 116.000 jaar geleden), te vergelijken met de tijd waarin wij nu leven – het Holoceen. Het gevolg was dat het ijs smolt, waardoor de zool van de gletsjer als een dikke laag keileem achterbleef. Die laag ligt nu op ca. – 125 m. NAP. Het bekken werd opgevuld met klei, zand en grind dat enerzijds door het ijs was meegevoerd (inclusief zwerfstenen) en anderzijds door erosie van de stuwwallen afspoelde.
Na de laaste ijstijd – het Weichselien (116.000 – 11.700 jaar geleden) brak de Rijn bij Nijmegen door de stuwwal (de Gelderse Poort) en verlegde zijn loop naar het westen. De rivier sleep de zuidelijke punt van de stuwwal tussen de Grebbeberg en de Wageningse berg af, waardoor een open verbinding met de zee ontstond. Toen de zeespiegel steeg, zette de zee ook zand af in het bekken van de Gelderse Vallei.
Omdat de achtergebleven keileemlaag geen water doorlaat, kon hier een uitgestrekt moeras- en veenlandschap ontstaan. Het is altijd een lage, natte plaats gebleven. Daardoor werd in de laatste fase van het Pleistoceen de Eem gevormd. Het stroomgebied is in de ondergrond nog te vervolgen tot onder Almere en A 27. De Eem was enerzijds de natuurlijke afwatering van het natte veen, anderzijds wordt de stroom tot op de dag van vandaag gevoed door verschillende Veluwse beken – zoals de Heiligenbergerbeek, de Barneveldse Beek en de Lunterse Beek – en het in onze tijd gegraven Valleikanaal. De beken komen bij Amersfoort samen bij de Koppelpoort. Daar begint de Eem.
Als je nu vanuit het Gooi ter hoogte van Eemnes de Eemvallei (= Gelderse Vallei) inrijdt, bedenk dan dat dit laaggelegen weide- en natuurgebied al in het Pleistoceen werd gevormd.
Niets hiervan zou Drusus hebben verhinderd daar een kanaal te graven. Hieruit volgt vanzelfsprekend bij lange na niet dat hij het ook daadwerkelijk gedaan heeft, alleen maar dat u de onmogelijkheid ervan niet hebt aangetoond. We kunnen de Gelderse Vallei nog niet schrappen, al heeft JonaL zojuist duidelijk gemaakt dat de Utrechtse Vecht een betere kandidaat is.
“In 2008 werd deze aantrekkelijke reconstructie in één klap van tafel geveegd toen enkele onderzoekers van de Universiteit van Wageningen erop wezen dat de Gelderse IJssel niet bestond voor de negende of tiende eeuw. Daarmee zijn we terug bij af, en is de locatie van de Drususgrachten opnieuw een onopgelost raadsel.”
In januari bracht ik in de ‘gedachten’ bij de blog ‘Rhenus bicornis’ (18/1/2020) al naar voren dat er door Cohen e.a. 2009 Zand in banen, anders over de Gelderse IJssel werd geoordeeld.
https://mainzerbeobachter.com/2020/01/19/rhenus-bicornis/
Je merkte toen op:
“Misschien vergis ik me, maar ik denk dat het Wageningse onderzoek waarnaar ik linkte de huidige consensus weergeeft.”
Waarop ik vervolgde met: “Tja … hoe stel je zoiets vast … of er ergens consensus over bestaat?”
Waarop jij antwoordde:
“Goeie vraag. “De laatste publicatie”, “is door betrokkenen uit alle relevante vakgebieden geciteerd” en “is niet in de relevante literatuur tegengesproken” zouden voldoende moeten zijn. Maar eigenlijk weet ik niet of het voldoende is.”
Daar ben ik toen niet verder op doorgegaan, maar toch is het m.i. zo dat Cohen e.a. in ieder geval een latere publicatie is dan die van Makaske (uni Wageningen) en de laatste is door de eerste tegengesproken. Dus ik vind er veel voor te zeggen dat de visie van Cohen e.a. hier betere papieren heeft om bestempeld te worden als de huidige consensus.
Voor een eventuele Drususgracht ‘in’ de Gelderse IJssel zou dit consequenties hebben voor de ligging ervan. Niet vanaf Doesburg naar Arnhem, maar tussen Zutphen en Deventer.
Ik ga hier noch voor de ene noch voor de andere optie pleiten.
Al een tijdje is Jan Verhagen bezig met promotieonderzoek met als onderwerp ‘Romeinse waterwerken in de Rijn-Maas delta’. (Buitenpromovendus aan de VU: https://www.fgw.vu.nl/nl/over-de-faculteit/afdelingen/kunst-en-cultuur-geschiedenis-oudheid/onderzoeksgroepen/west-europese-archeologie.aspx )
Iets meer dan een jaar geleden heb ik hem kort gesproken over zijn gedachten bij de zogenaamde Drususgrachten. Toen gaf hij aan te opteren voor de Utrechtse Vecht.
Er is een podcast te beluisteren met Jan Verhagen waaruit blijkt dat hij nog steeds in die richting denkt: https://www.mijndma.com/delimesleeft/podcast/gracht-van-drusus
Ik ben toch wel benieuwd naar de neerslag van zijn onderzoek in het proefschrift (dat er nu nog niet is).
Ik heb hier een jaar of acht geleden ook vrij intensief over nagedacht. Meest waarschijnlijke leek mij dat de Romeinen een deel van de Rijn bij Hamminkeln in de Oude IJssel hebben omgeleid. Meer speculatief zou het mij niet verbazen als zij ter hoogte van Stavoren een doorgang tussen keileemwal tussen Flevomeer en Waddenzee hebben geforceerd. Dit natuurlijk alleen als die er nog niet was
Die regio bij Hamminkeln is sowieso interessant. Ik kan almaar het idee niet onderdrukken dat het Îsenstein uit het Nibelungenlied (waarin Siegfried woont in Xanten) niet IJsland is, maar ergens in de IJsselvallei. Die hele regio behoort bij dezelfde Germaanse groep.