Het is een gemeenplaats dat meanderende rivieren archeologie moeilijk maken. Alles verspoelt. Nou ja, bijna alles: de Romeinse brug in Cuijk viel op te duiken omdat die ligt op een punt waar de Maas haar bed nauwelijks kon verleggen. Maar voor het overige zijn rivieren niet al te best voor het bodemarchief. Daarom trekken ze onderzoek aan. Wetenschappers willen tóch iets zeggen.

Soms lukt dat heel aardig. Je kunt namelijk met boringen een gedetailleerde reconstructie maken van de afzettingen in het rivierenlandschap. Zo valt te reconstrueren wanneer de diverse rivieren op welke plek stroomden. Dat kan weer implicaties hebben voor bijvoorbeeld de uitleg van teksten.

Maas en Waal

Zo speelde bij de kwestie of Caesar in Kessel de Usipeten en Tencteri kan hebben afgeslacht, dat Caesar schrijft dat het is gebeurd op de samenvloeiing van de Maas en (een arm van) de Rijn. Aangezien er stroomafwaarts van Kessel in de Maas sedimenten zijn aangetroffen die afkomstig waren uit de Waal, vervalt in elk geval één argument tegen de locatie van het bloedbad. De discussie is vanzelfsprekend complexer en rust niet op dit ene argument. Dit voorbeeld toont echter dat we uitspraken kunnen doen over het oude tracé van rivieren en dat die reconstructies gevolgen hebben voor de tekstuitleg. De Drususgrachten zijn een ander voorbeeld.

Oude IJssel

Onlangs schreef ik een stukje over de Oude IJssel, dat wil zeggen het deel van de rivier dat in Duitsland ontspringt en bij Doesburg samenvloeit met een waterloop die vanaf Arnhem komt, waarna de verenigde stromen samen noordwaarts gaan langs Zutphen en Deventer naar Zwolle en het IJsselmeer. Ik merkte op dat van die stroom tussen Arnhem en Doesburg lange tijd – al sinds de zeventiende eeuw – aangenomen is geweest dat het een van de Drususgrachten is geweest: een van de kanalen die de Romeinse generaal Drusus hier heeft laten graven, misschien in samenhang met een dam die bij Herwen gelegen kan hebben, misschien om schepen vanaf de Rijn naar de Waddenzee te laten varen. We weten het niet goed. Veel meer dan een naam zijn die Drususgrachten namelijk niet.

Ik merkte toen ook op dat Wageningse onderzoekers in 2008 hadden ontdekt dat het water tussen Arnhem en Doesburg een kanaal was uit de Vroege Middeleeuwen en dat het dus niet een van de Drususgrachten kon zijn. Twee van de gebruikers van de reageerpanelen, Habus en Jeff, attendeerden me erop dat ik de plank missloeg. De laatste stuurde me het rapport waaruit mijn ongelijk bleek, K.M. Cohen e.a., Zand in banen. Zanddieptekaarten van het rivierengebied en het IJsseldal in de provincies Gelderland en Overijssel (2009; download).

Van noord naar zuid en omgekeerd

Als ik het goed begrijp, stroomde de Oude IJssel lange tijd richting Doesburg en boog ze daar af richting Arnhem. Die waterloop deelde de Oude IJssel met de Berkel, die vanuit het oosten loopt naar waar nu Zutphen ligt en daar naar het zuiden boog. Ter hoogte van Doesburg verenigde de Berkel zich met de Oude IJssel. Het water stroomde toen dus zuidwestwaarts en nog niet, zoals nu, noordoostwaarts. Tussen Zutphen en Deventer lag de waterscheiding.

In de IJzertijd en de Romeinse tijd gebeurde het steeds vaker dat de Rijn, als er hoog water was, bij Arnhem de vallei van de Oude IJssel/Berkel instroomde. Dat gebeurde ook wat verder stroomopwaarts, zeg maar bij Emmerik. Diverse oude takken van de Rijn konden daar dienen als overloop. Eenmaal vol, liep het water verder richting Doetinchem, en vulde dan de Oude IJssel. Bij Doesburg kwam dus tegelijk water aan vanuit Arnhem en vanaf Emmerik en Doetinchem. Het idee is nu dat het hoge water op een gegeven moment de waterscheiding tussen Zutphen en Deventer overtopte. Toen is een doorbraak naar het noorden ontstaan, waardoor het water van Oude IJssel, Berkel en Schipbeek richting Zwolle en Zuiderzee konden gaan stromen.

Datering?

Wanneer die doorbraak heeft plaatsgevonden, is alleen grosso modo te bepalen. De jaarringen van boomstammen bij Zwolle duiden erop dat hier rond 550 een eikenbos is afgestorven, wat misschien samenhangt met veranderende watertoevoer en het ontstaan van het IJsseldal zoals wij het kennen. We zouden meer informatie willen hebben. Cohen e.a. schrijven dan ook dat ze graag dateringen van IJsselklei-op-veen willen hebben van locaties die wat dichter lagen bij de doorgebroken waterscheiding, omdat dit het mogelijk maakt de datering te verfijnen.

Vooralsnog, zo schrijven Cohen e.a. verder, is het idee van één grote, catastrofale overstroming, waarbij zoveel Rijnwater zich richting Doesburg en Zutphen verplaatste dat er een doorbraak richting Deventer ontstond, een hypothese die nog verder moet worden onderzocht. Eén ding is echter duidelijk: een Drususgracht in de IJsselvallei kan niet hebben gelegen tussen Arnhem en Doesburg. Ze kan wél hebben gelegen tussen Zutphen en Deventer, maar informatie daarvoor is verspoeld toen daar de huidige IJssel ontstond.