
Het is een gemeenplaats dat meanderende rivieren archeologie moeilijk maken. Alles verspoelt. Nou ja, bijna alles: de Romeinse brug in Cuijk viel op te duiken omdat die ligt op een punt waar de Maas haar bed nauwelijks kon verleggen. Maar voor het overige zijn rivieren niet al te best voor het bodemarchief. Daarom trekken ze onderzoek aan. Wetenschappers willen tóch iets zeggen.
Soms lukt dat heel aardig. Je kunt namelijk met boringen een gedetailleerde reconstructie maken van de afzettingen in het rivierenlandschap. Zo valt te reconstrueren wanneer de diverse rivieren op welke plek stroomden. Dat kan weer implicaties hebben voor bijvoorbeeld de uitleg van teksten.
Maas en Waal
Zo speelde bij de kwestie of Caesar in Kessel de Usipeten en Tencteri kan hebben afgeslacht, dat Caesar schrijft dat het is gebeurd op de samenvloeiing van de Maas en (een arm van) de Rijn. Aangezien er stroomafwaarts van Kessel in de Maas sedimenten zijn aangetroffen die afkomstig waren uit de Waal, vervalt in elk geval één argument tegen de locatie van het bloedbad. De discussie is vanzelfsprekend complexer en rust niet op dit ene argument. Dit voorbeeld toont echter dat we uitspraken kunnen doen over het oude tracé van rivieren en dat die reconstructies gevolgen hebben voor de tekstuitleg. De Drususgrachten zijn een ander voorbeeld.
Oude IJssel
Onlangs schreef ik een stukje over de Oude IJssel, dat wil zeggen het deel van de rivier dat in Duitsland ontspringt en bij Doesburg samenvloeit met een waterloop die vanaf Arnhem komt, waarna de verenigde stromen samen noordwaarts gaan langs Zutphen en Deventer naar Zwolle en het IJsselmeer. Ik merkte op dat van die stroom tussen Arnhem en Doesburg lange tijd – al sinds de zeventiende eeuw – aangenomen is geweest dat het een van de Drususgrachten is geweest: een van de kanalen die de Romeinse generaal Drusus hier heeft laten graven, misschien in samenhang met een dam die bij Herwen gelegen kan hebben, misschien om schepen vanaf de Rijn naar de Waddenzee te laten varen. We weten het niet goed. Veel meer dan een naam zijn die Drususgrachten namelijk niet.
Ik merkte toen ook op dat Wageningse onderzoekers in 2008 hadden ontdekt dat het water tussen Arnhem en Doesburg een kanaal was uit de Vroege Middeleeuwen en dat het dus niet een van de Drususgrachten kon zijn. Twee van de gebruikers van de reageerpanelen, Habus en Jeff, attendeerden me erop dat ik de plank missloeg. De laatste stuurde me het rapport waaruit mijn ongelijk bleek, K.M. Cohen e.a., Zand in banen. Zanddieptekaarten van het rivierengebied en het IJsseldal in de provincies Gelderland en Overijssel (2009; download).
Van noord naar zuid en omgekeerd
Als ik het goed begrijp, stroomde de Oude IJssel lange tijd richting Doesburg en boog ze daar af richting Arnhem. Die waterloop deelde de Oude IJssel met de Berkel, die vanuit het oosten loopt naar waar nu Zutphen ligt en daar naar het zuiden boog. Ter hoogte van Doesburg verenigde de Berkel zich met de Oude IJssel. Het water stroomde toen dus zuidwestwaarts en nog niet, zoals nu, noordoostwaarts. Tussen Zutphen en Deventer lag de waterscheiding.
In de IJzertijd en de Romeinse tijd gebeurde het steeds vaker dat de Rijn, als er hoog water was, bij Arnhem de vallei van de Oude IJssel/Berkel instroomde. Dat gebeurde ook wat verder stroomopwaarts, zeg maar bij Emmerik. Diverse oude takken van de Rijn konden daar dienen als overloop. Eenmaal vol, liep het water verder richting Doetinchem, en vulde dan de Oude IJssel. Bij Doesburg kwam dus tegelijk water aan vanuit Arnhem en vanaf Emmerik en Doetinchem. Het idee is nu dat het hoge water op een gegeven moment de waterscheiding tussen Zutphen en Deventer overtopte. Toen is een doorbraak naar het noorden ontstaan, waardoor het water van Oude IJssel, Berkel en Schipbeek richting Zwolle en Zuiderzee konden gaan stromen.
Datering?
Wanneer die doorbraak heeft plaatsgevonden, is alleen grosso modo te bepalen. De jaarringen van boomstammen bij Zwolle duiden erop dat hier rond 550 een eikenbos is afgestorven, wat misschien samenhangt met veranderende watertoevoer en het ontstaan van het IJsseldal zoals wij het kennen. We zouden meer informatie willen hebben. Cohen e.a. schrijven dan ook dat ze graag dateringen van IJsselklei-op-veen willen hebben van locaties die wat dichter lagen bij de doorgebroken waterscheiding, omdat dit het mogelijk maakt de datering te verfijnen.
Vooralsnog, zo schrijven Cohen e.a. verder, is het idee van één grote, catastrofale overstroming, waarbij zoveel Rijnwater zich richting Doesburg en Zutphen verplaatste dat er een doorbraak richting Deventer ontstond, een hypothese die nog verder moet worden onderzocht. Eén ding is echter duidelijk: een Drususgracht in de IJsselvallei kan niet hebben gelegen tussen Arnhem en Doesburg. Ze kan wél hebben gelegen tussen Zutphen en Deventer, maar informatie daarvoor is verspoeld toen daar de huidige IJssel ontstond.
Een boeiend voorbeeld van samenwerking tussen natuurwetenschap (het wordt wel eens vergeten, ook door mij, maar geologie is er ook één) en geschiedkunde.
A lot of water under the bridge…
Like a bridge over troubled water.
Interessant verhaal, maar het zou beter te volgen zijn met een landkaartje of twee erbij…
De paleogeografische kaarten van Nederland zijn tegenwoordig in een mooie webapplicatie te bekijken.
Het gaat daarbij dus om de reconstructies van het landschap voor verschillende perioden in het verleden. Samengesteld op basis van gegevens uit meerdere wetenschappelijke disciplines. Bodemonderzoek, archeologie, historiografie, …
De veronderstelde waterscheiding die er ooit was tussen Zutphen en Deventer kun je zien op de kaart van 100 n.Chr. Zorg daarvoor dat in het linker paneel alléén de optie ‘100 n.Chr. – De mens krijgt invloed’ is aangevinkt en zoom daarna in op het gebied.
Op de kaart van 800 n.Chr. is de doorbraak een feit en is de Gelderse IJssel in principe weergegeven zoals we die nu ook kennen (details even daargelaten).
http://rce.webgispublisher.nl/Viewer.aspx?map=Paleogeografischekaarten#
Vruchtbaar inderdaad die samenwerking tussen geologen en historici. Twee jaar geleden hoorde ik dit al van de historicus Zeiler.
Ik heb het rapport nog eens doorsnuffeld. Het water hoopte zich op tussen Arnhem en Emmerik maar wat dit nu precies heeft veroorzaakt, geven ze niet aan.
Verstopping van de Nederrijn zou je denken maar is het debiet van de Nederrijn zo flauw?
Een (van de 2) Drususgracht moeten we nu definitief elders gaan zoeken. Want de kans op een Drususgracht tussen Zutphen en Deventer, die verzandde en een 800 jaar daarna weer doorbrak, is toch niet groot lijkt mij.
Toch een stapje vooruit zou ik zeggen.
Uit de kaartjes fig 31 van het rapport ‘Zand in banen’ valt op te maken dat de doorbraak tussen Zutphen en Deventer ongeveer tussen Gorssel en De Wilp zou liggen.
Is de Neude in Utrecht ook niet genoemd als Drususgracht?
Als de Vecht een van de Drususgrachten is, en dat is voor zover ik weet niet uit te sluiten (maar na mijn eerdere stukje ben ik zo zeker niet), zal die wel bij het castellum bij de Dom zijn begonnen en daarvandaan noordwaarts zijn gegaan, dus langs de plek waar nu het Neude ligt. Ik kan me voorstellen hoe zo’n theorie tot stand komt.
Misschien moeten we er rekening mee houden dat we het woord ‘Drususgracht’ te letterlijk nemen. Eigenlijk is dat woord natuurlijk sowieso modern. Tacitus heeft het over ‘fossa’, in het enkelvoud en Suetonius spreekt over ‘fossas’, in het meervoud.
De informatie is erg schaars, meer bronnen zijn er niet.
Mogelijk heeft Drusus helemaal geen nieuwe watergangen laten graven, maar ‘slechts’ verbeteringen laten uitvoeren aan bestaande waterwegen. Zodat ze beter bevaarbaar werden. Bij de Utrechtse Vecht is dat m.i. goed voor te stellen.
Of de Neude in Utrecht daar dan deel van uitmaakte is natuurlijk niet uit te sluiten, maar eigenlijk valt daar alleen maar over te speculeren. Er zijn al meerdere pogingen gedaan om de oude waterlopen in wat nu Utrecht/stad is te reconstrueren, maar die reconstructies blijven noodgedwongen deels hypothetisch.
Laat ik voor de geïnteresseerden hier nog eens herhalen wat ik bij eerdere gelegenheden ook al in de reageerpanelen naar voren bracht:
———————————
Al een tijdje is Jan Verhagen bezig met promotieonderzoek met als onderwerp ‘Romeinse waterwerken in de Rijn-Maas delta’. (Buitenpromovendus aan de VU:
https://www.fgw.vu.nl/nl/over-de-faculteit/afdelingen/kunst-en-cultuur-geschiedenis-oudheid/onderzoeksgroepen/west-europese-archeologie.aspx )
Iets meer dan een jaar geleden heb ik hem kort gesproken over zijn gedachten bij de zogenaamde Drususgrachten. Toen gaf hij aan te opteren voor de Utrechtse Vecht.
Er is een podcast te beluisteren met Jan Verhagen waaruit blijkt dat hij nog steeds in die richting denkt:
https://www.mijndma.com/delimesleeft/podcast/gracht-van-drusus
Ik ben toch wel benieuwd naar de neerslag van zijn onderzoek in het proefschrift (dat er nu nog niet is).
——————————–