Als we kijken naar de tekst die ik zojuist plaatste, valt meteen op dat Lukas het verhaal van Jezus’ roeping van de eerste leerlingen, oorspronkelijk verteld door Marcus, veel sterker aanpast dan Matteüs. Lukas’ versie bevat niet alleen een wonderbaarlijke visvangst extra, maar hij verschuift ook informatie (het slotzinnetje duikt op in een ander hoofdstuk) en past de geografische informatie aan. Ik heb geen idee waarom hij Marcus’ naam “Meer van Galilea” verandert in “Meer van Gennesaret”. Meestal doet Lukas moeite om de topografie duidelijk te zijn voor zijn publiek, dat het land van Israël niet kende, maar dit keer verandert hij de naam van een vrij bekende landstreek in die van een obscuur vissersdorp. Wie een verklaring weet, mag het zeggen.

Vispartij

Dan is er de vispartij. Hier maakt Lukas een buiging naar een van oorsprong niet joods publiek. De heidense wereld kende het concept van de theios anêr, de goddelijke man. Dat is een sterveling met eigenschappen die hem boven de rest van de mensheid uittillen; tot de voorbeelden behoren de Siciliaanse slavenopstandeling Eunus, een Babylonische profeet die beweerde de uitverkorene van Nanaia te zijn, de charismatische wonderdoener Apollonios van Tyana, een filosoof die zich Peregrinus Proteus noemde en een zekere Alexander, die de slangengod Glykon introduceerde. Maar ook vorsten behoorden tot deze categorie. Dit soort mannen – volgens mij altijd mannen – hadden een lijntje met het hogere en verrichtten wonderen waarmee ze heel concreet heil bewerkstelligden. Apollonios kon een schat opsporen, keizer Vespasianus verrichtte genezingen, Jezus zorgde voor wonderbaarlijke visvangsten. Dit was een concept dat heidenen herkenden en waaraan Lukas appelleerde.

Roeping

Het is ondertussen opmerkelijk dat de normale verhoudingen hier worden omgekeerd. Meestal zoeken leerlingen hun leraar. Een mooi voorbeeld is Flavius Josephus die, op zoek naar wijsheid, naar een kluizenaar genaamd Bannos ging. Andere joden konden verzoeken te worden toegelaten tot de sekte die we kennen uit de Dode-Zee-rollen. Het allerberoemdste voorbeeld is de man die aan Hillel komt vragen wat hij moet doen om jood te worden. In dit verhaal is de verhouding omgedraaid: Jezus wijst de leerlingen aan, die alles in de steek laten om hem te volgen. Hij herhaalt het ook bij andere leerlingen, zoals Levi, waar ik ook nog eens over moeten schrijven. Dat is prachtig verbeeld op een van mijn lievelingsschilderijen.

Er zijn twee voorbeelden voor deze omkering, een onwaarschijnlijke en een waarschijnlijke: Sokrates’ roeping van Xenofon en Elia’s roeping van Elisa (1 Koningen 19.19-21). De parallel tussen Jezus en Elia komt vaker voor en ik zal in het midden laten of dit literaire vormgeving is of dat het teruggaat op Jezus’ eigen optreden. Sokrates noem ik eigenlijk alleen omdat een heidense toehoorder het erin herkend zou kunnen hebben en hebben begrepen dat het ging om twee wijsheidsleraren die, toen het erop aankwam, de dood accepteerden als prijs voor hun opvattingen.

Vissen en rabbi’s

Nog een ander punt: vissen voor mensen kent een mooie parallel in het Misjna-commentaar dat bekendstaat als de Avot van Rabbi Natan. Dat is weliswaar ontstaan in de Sasanidische tijd maar bevat ouder materiaal. In die passage gaat het om het aantrekken van leerlingen voor een rabbi, dus om mensen die méér willen doen dan alleen luisteren. Het beeld verwijst dus niet naar mensen winnen om Jezus te erkennen als messias, wat in principe iedereen zou kunnen, maar om leerling te worden en alles op te geven. Het is een naar beeld, want een opgeviste vis verliest ook alles, inclusief het leven, maar past goed binnen Jezus’ vaak snoeiharde beeldspraken (“laat de doden de doden begraven” enz.).

En nu we het toch hebben over rabbi’s: dat Simon (Petrus dus) Jezus zo heeft aangesproken, valt in de Nederlandse vertaling van het Grieks wat weg, maar hij zegt echt Ἐπιστάτα, “epistata!”, wat een gangbare vertaling is van een woord dat “meester” betekent en dan ook zo wordt weergegeven in het Nederlands.

[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]