Een leuke vraag van FrankB en Truus n.a.v. de recensie van het mooie boek van De Waele, Ontluikend christendom. Waarom, zo vragen ze, kozen de keizers voor het christendom? Als ik het wist, zou ik het je zeggen, maar ik denk dat een paar dingen wel duidelijk zijn. Drie observaties.
Visioen
Ten eerste. Constantijn de Grote, want over hem hebben we het, heeft persoonlijk iets ervaren. Ik zeg niet dat het Opperwezen senkrecht von oben een visioen naar hem heeft neergestraald, maar hij heeft in 310 wel iets bijzonders meegemaakt. Dit lichtvisioen vond plaats nadat hij in 308 was geschoffeerd door de andere keizers. Daarna propageerde hij de cultus van de zonnegod, zoals we weten van zijn munten. Zie boven. Dat hij rondbazuinde dat de zonnegod hem had uitverkoren, was vooral een politieke statement tegen de verering van Jupiter en Hercules, die populair was bij zijn medekeizers. Constantijn toonde religieus dat hij politiek zijn eigen weg was gegaan.
Kanttekening bij deze kanttekening: hij heeft werkelijk iets gezien. Oudheidkundigen die dit wegrationaliseren met de hypothese dat hij een droom heeft gehad, baseren zich op een onmogelijk gebleken reconstructie van een inscriptie uit Grand en een vermelding van twee dromende keizers bij Lactantius. Eén droom zou nog hebben gekund, maar twee dromen, allebei voor een beslissende slag, is een literair motief. Ik begrijp niet waarom historici de droom-hypothese überhaupt serieus hebben overwogen.
Licinius
Ten tweede. Het initiatief om samen te gaan werken met het christendom, is niet genomen door Constantijn maar door zijn collega Licinius. Hij was het die in zijn deel van het Romeinse Rijk een grote christelijke minderheid had en het was in de oostelijke stad Nicomedia dat hij compensatie aankondigde voor de geleden schade. Deze compensatie staat bekend als het Edict van Milaan en dateert 313. Constantijn bekrachtigde het, maar het moet op dat moment voor hem een hamerstuk zijn geweest. Wat Licinius bewoog, weet ik niet.
Ten derde. Toen het christendom eenmaal opnieuw een toegestane religie was, moesten keizers vroeg of laat interveniëren. De heerser was dé autoriteit bij alle Romeinse culten en besliste bij gerezen meningsverschillen wel vaker. Ook als Constantijn en Licinius geen sympathie voelden voor het nieuwe geloof zouden ze, toen ze het opnieuw toegestaan hadden, uitspraken hebben moeten doen.
Constantijn betoont zich aanvankelijk terughoudend. In de strijd om het donatisme stelt hij eerst een commissie in onder leiding van de bisschop van Rome. Als het tot een synode komt in Arles, gaat Constantijn naar het Frankische front. Gaandeweg is hij desondanks toch bij het christendom betrokken geraakt en rond 324 vinden we een heerser terug die ervan overtuigd is geraakt dat Christus hem heeft bijgestaan. Het lichtvisioen, dat hij ooit had uitgelegd als teken van de zonnegod, heeft hij dan al uitgelegd als manifestatie van Christus.
Kortom
Constantijn gaf op het Concilie van Nikaia in 325 de wind in de zeilen van degenen die meenden dat je Christus niet met andere goden tegelijk kon vereren. Ook deelde hij de mening van degenen die vonden dat er maar één correcte visie kon zijn op Christus’ (dubbele) natuur. Daarmee bevorderde hij iets dat we orthodoxie kunnen noemen en in die zin veranderde hij het christendom.
In de zin dat hij zelf van een lichtvisioen een Christusvisioen had gemaakt, en dat hij zijn energie, ooit gericht tegen medekeizers, nu besteedde aan de ondersteuning van de kerk, had het christendom ook Constantijn veranderd.
PS
Het boek dat Vincent Hunink en ik maakten over het visioen van Constantijn de Grote, is nog altijd leverbaar hè.
Het voordeel van een blog: vraag en antwoord.
Bij de Benedictijnen van Mamelis (bij Vaals) heb ik zelf eens zo’n lichtwonder meegemaakt. Het was op Pinksteren, en de liturgische kleur van de kazuifels is dan bloedrood, de kleur van de rode vlammen van de Heilige Geest. Exact op het plechtige moment van de consecratie brak een kort ogenblik de zon door, die alleen dat kazuifel in een heldere lichtbundel zette in de witte wierookdamp.
Constantijn met zijn (monotheïstisch) christendom: een van de vele gevallen in de geschiedenis waarin een heerser of een aspirant-heerser een godsdienst als instrument (instrumentum regni) gebruikt om het volk gemotiveerd en gedisciplineerd te krijgen en tot een eenheid te smeden?
(Veel godheden zijn hun carriere tenslotte als oorlogsgod begonnen.)
Ik hou het er voorlopig op dat het vooral een politieke zet was.
Keizer Constantijn kan er heel goed oprecht van overtuigd zijn geweest dat zijn politieke keuze religieus bepaald was door het genoemde lichtvisioen. Het heeft vrijwel nooit zin onderscheid te maken tussen religieuze en politieke redenen, ook omdat georganiseerde religie per definitie politiek is.
En omdat Constantijn dus niet was opgevoed met dat idee dat je maar in één God mag geloven, kon hij heel goed zijn gaan denken dat die lichtgod en Christus één en dezelfde waren.
Ik vind het wel geestig dat je “grote mannen geschiedenis” bedrijft en sociale factoren negeert, die de keuze kunnen hebben bepaald. Daarmee wil ik niet zeggen dat je analyse fout is of zelfs maar onvolledig is.
Henk Singor biedt een wat andere visie https://www.amboanthos.nl/boek/constantijn/
Ik blijf erbij dat men ook deze visie zou moeten lezen, en dan moet iedereen het verder zelf maar beslissen.
In ieder geval stipt het boek iets aan: de cruciale beslissing is niet door Constantijn of Licinius genomen – het was keizer Galerius die in 311 naar bleek vlak voor zijn dood de christenvervolging stopzette. Daarna stond het Constantijn, visioenen of dromen of niet, christen te worden als hij dat wilde.
Singor is van de stroming die Constantijn vanaf uiterlijk 312 als christen ziet.
En pas gaan mekkeren na het (betreffende) deel van het boek te hebben gelezen, alstublieft…
Ja, duh, als ik eerst dat boek moet gaan lezen zijn de reacties allang gesloten voor ik kan gaan mekkeren! Maar er zit wel iets in: Galerius die na het (voor christenen) schrikbewind van Diocletianus afschafte heeft natuurlijk wel invloed gehad. Toen het niet meer levensgevaarlijk was om christen te zijn, kon het christendom gaan groeien.
Licinius was de eerste die het roer omgooide maar hij heeft zich nooit bekeerd (of zelfs maar tekenen van een wens daartoe getoond). Dat kan inhouden dat het voor hem een politiek logische keus was, vanwege een grote groep christenen onder zijn burgers.
Dat daarna Constantijn volgde kan ook voornamelijk een politieke keus zijn geweest – omdat zijn concullega hem voor ging – ondanks dat het aantal christenen in zijn rijksdeel veel lager was. Of dat hem ervan heeft weerhouden openlijk (dwz vóór zijn sterfbed) een bekering te ondergaan kan ik niet beoordelen. Of die bekering zijn zoons heeft aangezet om op dezelfde weg door te gaan weet ik niet, maar als ieder van hen dat zonder morren deed denk ik dat het christendom binnen het gezin wel een aanzienlijke rol gespeeld kan hebben.
In elk geval had Constantijn als hij had gewild zich al lang openlijk kunnen bekeren, als alleenheerser zijnde, maar het geeft misschien aan dat de positie van het christendom nog lang niet superieur was – er waren ook generaties later nog genoeg christenen die ook andere goden aanriepen, en er was nog steeds ruimte voor politieke tegenstanders die anders dachten.
Daar zijn dus andere redenaties over op te zetten.
Iets wat blijkbaar zo vaag en multi-interpretabel is – tja.
Ik ben gewonnen voor het vroege christen-zijn van Constantijn. Geeft het minste gekronkel.