Als ik zeg dat ik bovenstaand reliëf mooi vind, wat is er dan mooi? Bedoel ik het kunstwerk zelf of de afgebeelde mannen? Of bedoel ik dat het knap is gemaakt? En nog iets. Als we van mensen constateren dat ze mooi zijn, is dat dat een objectief gegeven, is dat dan pure subjectiviteit of is dat iets daar tussenin? Gegeven het feit dat mensen die er goed uitzien makkelijker een baan vinden, betere evaluaties krijgen en meer geld verdienen, is de vraag “Wat is schoonheid?” niet onbelangrijk.

Wat heet mooi?

De expositie “Sterven in Schoonheid” in het Drents Museum stelt zulke vragen centraal. Voor de Griekse en Romeinse denkers, zo lezen we, was schoonheid geen kwestie van subjectieve smaak, elck wat wils. De schoonheid van een voorwerp was een afspiegeling van iets groters en echters, en het was belangrijk.

Voor de klassieke filosoof Plato zit schoonheid bijvoorbeeld niet alleen in de dingen die je kunt zien of ervaren, maar ook in wat je doet. Zo kunnen wetten “mooi” zijn, en mensen die geen oog hebben voor schoonheid zouden automatisch ook onrechtvaardig zijn. Sterker nog, het kijken naar iets aantrekkelijks als kunst zou ervoor zorgen dat je ook mooiere gedachten denkt en mooier spreekt.

Het museum wil ons met vondsten uit Pompeii en Herculaneum uitnodigen onze eigen ideeën naast die uit de Oudheid te leggen, zodat we denken over de wijze waarop we zelf onze leefomgeving vullen. Dat is immers waarvoor we geesteswetenschappen hebben: om te herkennen dat onze eigen opvattingen niet de enig mogelijke zijn en zo ons eigen gedachtegoed beter te begrijpen. Ik ben blij dat een museum deze geesteswetenschappelijke ambitie zo centraal stelt.

Functionele schoonheid

Dat het museum gebruik maakt van vondsten uit Pompeii, Herculaneum en Stabiae, is daarbij eigenlijk niet zo belangrijk. Het verhaal kon ook worden verteld aan de hand van voorwerpen uit Alexandrië, Efese, Thessaloniki, Rome, Milaan of Trier. De bezoeker passeert verschillende situaties uit het Romeinse leven en wordt geconfronteerd met de wijze waarop men schoonheid benutte.

Welbeschouwd is het allemaal één groot theater. In de openbare ruimte presenteerde de gemeenschap zich als Romeins, met beelden van Romeinse keizers en plaatselijke notabelen.

Alleen: wat die schoonheid inhoudt, is niet aan iedereen om te bepalen. Vrouwen, slaafgemaakte mensen en personen zonder burgerschap hebben sowieso niet zo veel te zeggen. Hoe de ruimte wordt ingevuld, wordt vooral door de overheid bepaald.

In de huizen daarentegen vinden we wandschilderingen en sculptuur met een Grieks karakter, waarmee iemand kon laten zien dat hij niet van de straat was. De gekozen mythen lagen voor de hand: dat je de wijngod Dionysos afbeeldde in de kamer waar je een glas wijn dronk met je gasten, was logisch. Een Egyptisch interieur was natuurlijk ook een optie: het lijkt in de eerste eeuw na Chr. een mode te zijn geweest. Kortom, schoonheid had een functie. Men koketteerde wat af.

Wat ontbreekt

Tot de behandelde thema’s behoren de tuinen, de fonteinen, het meubilair, portretten, wandschilderingen, sieraden. En de bezoeker kijkt verbluft toe kunstig het is gemaakt. Ik was verbaasd over het houtsnijwerk hieronder. Tafelpoten konden van steen of metaal zijn en waren niet zelden ook versierd. “Sterven in schoonheid” is in elk geval esthetisch een belevenis, want de geselecteerde voorwerpen zijn zo gekozen dat ze ook ons aanspreken.

Toch is dat ook wat problematisch. De Grieken en Romeinen beschilderden hun standbeelden (voorbeeld) en wij vinden dat lelijk. Een reconstructie van zo’n beeld zou nuttig zijn geweest. Waarom wilden de Romeinen geen witte beelden en herkennen wij in zo’n beeld wél een zekere schoonheid? (Ik weet het antwoord niet.)

Wat ik ook miste: wat meer uitleg van het antieke schoonheidsideaal. Bestond dat namelijk wel? Gymnasiasten mogen een Latijns woord als pulcher dan leren vertalen als “mooi”, het betekent in de meeste gevallen weinig meer dan “goed gemaakt”. Het Griekse to kallos betekent schoonheid, maar heeft vrijwel altijd betrekking op mensen en dicht hun ook deugdzaamheid toe. Zie het eerste citaat, waarin we lezen dat wie de schoonheid van de wet niet herkent, een slecht mens wordt.

Maar bovenal drukt to kallos iets uit waarnaar je (seksueel) verlangen kunt. Ik had wel wat meer over dat fysieke aspect willen leren. Wat maakt een mooi lichaam, volgens de Grieken en Romeinen, tot een mooi lichaam? Veel verder dan een kleine penis (die duidt op beheersing van de seksuele drift) komt het niet.

Pompeii & Herculaneum in Assen

Laat deze constateringen u niet weerhouden om naar Assen te gaan. Er zijn wel meer exposities over Herculaneum en Pompeii geweest, maar ik vond die weinig diepgang hebben. U weet wel, seks en erotiek. Of luxe om de luxe. Het Drents Museum probeert te tonen dat er diverse visies op schoonheid zijn, zodat we onze eigen visie beter doorgronden en – zo hoopt het museum – misschien iets beter in de smiezen hebben als we worden gemanipuleerd.

Misschien had dat iets explicieter uitgelegd gekund. Zelf zou ik een iets andere selectie van voorwerpen hebben gemaakt, maar het is een genoegen om door de expositie te lopen. Ik merk nog op dat “Sterven in schoonheid” prettig ruim is ingericht, zodat je niet over de hoofden hoeft te lopen om alle voorwerpen uit Pompeii en Herculaneum te bekijken.

Dus gaat dat zien, daar in Assen. De expositie is tot en met 26 maart 2023.