Stel, je bent met mij ergens aan het fietsen of wandelen. Er zijn mensen die dat weleens meemaken. Hun kan het gebeuren dat ze ineens moeten inhouden om even te genieten van een gebouw dat ik mooi vind. Dat is dan doorgaans een gebouw uit de voor- of naoorlogse jaren waar ze zelf totaal niets moois aan ontwaren.
Erger nog. Het kan een rommelig industrieterreintje zijn. Of een verlaten tramremise. Ergens langs een grauwe, stedelijke weg.
Onderstaande foto’s maakte ik aan de Amsterdamse Havenstraat. Zomaar omdat ik er een zekere schoonheid in herkende. U hoeft het niet mooi te vinden hoor. Maar scroll wel even door naar onder.
Als ik zeg dat ik bovenstaand reliëf mooi vind, wat is er dan mooi? Bedoel ik het kunstwerk zelf of de afgebeelde mannen? Of bedoel ik dat het knap is gemaakt? En nog iets. Als we van mensen constateren dat ze mooi zijn, is dat dat een objectief gegeven, is dat dan pure subjectiviteit of is dat iets daar tussenin? Gegeven het feit dat mensen die er goed uitzien makkelijker een baan vinden, betere evaluaties krijgen en meer geld verdienen, is de vraag “Wat is schoonheid?” niet onbelangrijk.
Wat heet mooi?
De expositie “Sterven in Schoonheid” in het Drents Museum stelt zulke vragen centraal. Voor de Griekse en Romeinse denkers, zo lezen we, was schoonheid geen kwestie van subjectieve smaak, elck wat wils. De schoonheid van een voorwerp was een afspiegeling van iets groters en echters, en het was belangrijk.
Voor de klassieke filosoof Plato zit schoonheid bijvoorbeeld niet alleen in de dingen die je kunt zien of ervaren, maar ook in wat je doet. Zo kunnen wetten “mooi” zijn, en mensen die geen oog hebben voor schoonheid zouden automatisch ook onrechtvaardig zijn. Sterker nog, het kijken naar iets aantrekkelijks als kunst zou ervoor zorgen dat je ook mooiere gedachten denkt en mooier spreekt.
Stoplichten zijn wellicht zinvol om na een aanrijding te bepalen wie opdraait voor de schade, maar voor het overige heb ik er nog weinig nuttigs aan kunnen ontdekken. Ik trek me er dan ook niet zoveel van aan en verraste mezelf toen ik in Rotterdam, hoewel ik toch een trein te halen had, zomaar bleef staan toen een voetgangerslicht op rood sprong. De naderende tram was nog een eind weg, bedacht ik verbaasd, er was geen ander verkeer, ik kon royaal oversteken – en toch bleef ik stilstaan. Waarom?
Pas toen realiseerde ik me dat het stationsplein zo mooi is. Het rode stoplicht was de aanleiding geweest die ik nodig had gehad om het even op me te laten inwerken.
Misschien herkent u het gebouw hierboven nog van het nieuws. Inderdaad, de voormalige kerncentrale bij Dodewaard. Ik was gisteren op weg van Nijmegen naar Tiel en Gorkum en fietste er langs. En ineens dacht ik: wat is dit eigenlijk een mooi gebouw.
Het is dezelfde edle Einfalt und stille Größe die je kunt zien in een fiets of een klaslokaal. Je kunt precies zien hoe het gebouw in elkaar steekt. Vorm volgt functie. Alles is helder en strak. Mooier bestaat niet.
De kerncentrale, zo valt hier te lezen, is ontworpen door J. de Gruyter.
Een kleine maand geleden blogde ik over iemand die een bril in een museum had laten liggen, waarna dat voorwerp prompt was aangezien voor een kunstwerk. Ik vertelde toen dat dit een simpele waarheid tot uitdrukking bracht: kunst is niet kunst omdat het van zichzelf kunst is, kunst is kunst omdat wij dat erin herkennen. Ik toonde als voorbeeld de bovenstaande foto, die makkelijk had kunnen doorgaan voor een abstracte compositie in een museum van eigentijdse kunst, al is het een NASA-foto van Saturnus en het maantje Rhea.
Wetenschappelijke illustraties kunnen wel vaker doorgaan voor kunstwerken – hier zijn nog wat voorbeelden.
Iemand, zo lezen we, liet zijn bril liggen op de vloer in een museum en de mensen geloofden dat het kunst was. Eerlijk gezegd geloof ik het bericht niet. Stel, je zou niet de logische gedachte “hé, iemand is z’n bril kwijt” hebben en écht even denken dat het kunst was, dan kijkje of er een bordje is met de woorden “Zonder titel VI (1917). Marcel Duchamp. Metaal en glas.”
Toch draagt de anekdote, waar of niet, een belangrijk punt over: kunst is niet kunst omdat het van zichzelf kunst is, kunst is kunst omdat wij dat erin herkennen. Dezelfde boodschap wordt overgedragen in de verhalen, waarvan er talloze de ronde doen, dat schoonmakers een zeldzaam kunstwerk per ongeluk weggooiden. Ze hadden het kunstige niet herkend en zagen dus alleen een stapel hout of een urinoir of dertig reproducties van de Mona Lisa. Of denk aan de recente anekdote over een kunstkenner die meende dat een stuk keramiek heel oud was en er een hoge prijs aan toekende, tot hij werd geconfronteerd met het feit dat het was gemaakt door een leerlinge van een middelbare school.
De trein van Zutphen naar Zwolle en Groningen vertrok op tijd maar door werkzaamheden voorbij Deventer zal de trein achttien minuten bij Olst moeten stilstaan, dus die aansluiting in Zwolle haal ik alvast niet. Een normale dag op het spoor. Het gemak waarmee dit soort dingen worden omgeroepen en de gelatenheid waarmee de mensen het aanvaarden doen je het ergste vermoeden voor de toekomst. Eergisteren zag ik een postertje met de oproep dat je voor je treinreis altijd een “check” moest doen of je trein wel normaal reed. Ofwel: de NS beloven maar wat en vinden het normaal dat jij vooraf uitzoekt of zij het waar gaan maken,
Kortom: je hebt behoefte aan troost. Aan schoonheid.
Ik zou zo verschrikkelijk graag eens iets aardigs willen schrijven over het – zoals ik me werkelijk kan herinneren – ooit prachtige voormalige rijksspoorwegbedrijf. Soms gaan op de rails de zaken namelijk nog altijd gewoon goed en ik heb ook wel eens iets aardigs kunnen vertellen. Als zich een gelegenheid voordoet, zal ik dat zeker nog eens doen, bijvoorbeeld als in de nieuwe dubbeldektreinstellen inderdaad een duidelijk onderscheid komt tussen werkplekken en gezelligheidsplekken.
Even leek het erop dat ik vandaag al iets leuks zou kunnen melden. Ik moest gisteren namelijk in Rotterdam zijn en verheugde me op het nieuwe station, dat ik in de afgelopen jaren heb zien veranderen. Het leek mooi te worden.
Soms zijn dingen op een vrijwel onbeschrijfbare wijze gewoon mooi. Dit is het aardrijkskundelokaal van het Vossiusgymnasium, waar ik laatst een les heb verzorgd over de Perzische Oorlogen en de slag bij Thermopylai.
Romeins mannenportret uit Egypte (Antikensammlung, Munchen)
In november probeerde ik met de medewerking van de lezers van mijn blog en die van de Livius Nieuwsbrief twee lijstjes op te stellen: mooie antieke dingen om te bekijken en mooie antieke teksten. Dat leverde een groot aantal leuke en verrassende antwoorden op (in de comments op deze bladzijde), en uiteindelijk twee toch enigszins voorspelbare lijstjes waarvan ik verwacht dat ze langer beklijven dan de jaaroverzichtslijstjes waarmee de pers u deze december weer zal vervelen.
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.