Ik was begonnen met een reeks over de geschiedenis van Perzië en was al ingegaan op een van onze kroongetuigen, Herodotos van Halikarnassos, op de Assyrische grondslagen van het Aziatische wereldrijk en op de inname van Babylon door Cyrus de Grote. Ik verwees daarin naar het Bijbelboek Daniël en hoewel niemand me er een vraag over heeft gesteld, wil ik toch even een mogelijke tegenwerping behandelen: de auteur van Daniël heeft het namelijk niet over de Perzische koning Cyrus maar over Darius de Mediër (Daniël 6.1).

Die kennen we verder niet. Geen enkele andere tekst uit de Oudheid noemt een Darius de Mediër, hoewel we toch duizenden en duizenden kleitabletten hebben uit deze periode. Het probleem is niet de etnische aanduiding. Perzen en Meden golden vaak als uitwisselbaar (zo duiden de Grieken het conflict dat wij “de Perzische Oorlogen” noemen, aan als “de Medische Oorlogen”). De voornaam is echter wel wat problematisch. Het is niet die van de man die in 539 v.Chr. Babylon veroverde, maar van de feitelijke organisator van het Perzische Rijk, Darius I de Grote (r.522-486 v.Chr.).

Voor dit probleem zijn verschillende redelijke verklaringen. Eén ervan is dat koningen weleens van naam veranderen. De laatste Perzische koning, Darius III Codomannus, heette eigenlijk Artašata en nam de naam “Darius” aan omdat dit “handhaver van het goede” betekende. Een programmatische naam voor iemand die na een burgeroorlog aan de macht was gekomen. Zijn voorganger heette Arses maar noemde zich Artaxerxes om continuïteit te suggereren van het succesvolle beleid van zijn vader Artaxerxes III (die eigenlijk Ochos heette). Wellicht voerde Cyrus naast een troonnaam ook een persoonlijke naam, Darius.

Een andere verklaring is persoonsverwisseling. De laatste koning van Babylonië heet in Daniël Belsazar. We weten echter dat Belsazar de kroonprins was van een oude man die Nabonidus heette. Het lijkt erop dat Belsazar de leider is geweest van een staatsgreep en dat Nabonidus alleen het gezicht was van het nieuwe regime, dus zo heel vreemd is het niet dat de auteur van Daniël Belsazar aanduidt als koning. Als je dit soort fouten kunt maken, is het verwisselen van Cyrus en Darius ook mogelijk. Vergissen is menselijk.

Of zou er sprake zijn van opzet en dus niet van een echte vergissing? Er gebeuren namelijk wel meer gekke dingen in Daniël. Eén daarvan is het verhaal van de krankzinnigheid van Nebukadnezar, de grote heerser van het Babylonische Rijk. Volgens Daniël 4 was deze koning een tijd lang krankzinnig en leefde hij in isolement. Dat zou weleens kunnen teruggaan op de historische Nabonidus, die in Babylonische bronnen (zoals) wordt getypeerd als godsdienstwaanzinnige. Uit de Dode Zee-rol die bekendstaat als 4Q242 weten we dat de Joden deze traditie kenden en het is geen gekke gedachte dat als de auteur van Daniël de krankzinnigheid van Nabonidus toeschreef aan Nebukadnezar en het koningschap aan Belsazar, hij het koningschap van Cyrus kan hebben overgedragen aan Darius.

Bedenk dat Daniël ook begint met de hernaming van de hoofdfiguur, die Daniël heet maar “Beltesassar” wordt genoemd. Niemand heet zoals hij heet.

Voor die verschuiving is ook een verklaring te bedenken: de universaliteit van het verhaal kan zo worden benadrukt. In feite wordt met personen gedaan wat in hedendaags toneel vaak gebeurt met de locatie: een Hamlet die zich afspeelt in het Witte Huis of een Ajax tegen de achtergrond van een conflict in Latijns-Amerika. We weten dat Joodse auteurs dit soort spelletjes wel vaker speelden: het apocriefe boek Judith begint bijvoorbeeld met “in het twaalfde regeringsjaar van Nebukadnezar, die in de grote stad Nineve heerste als koning van Assyrië”. (Hij was, zoals we al zagen, koning van Babylonië.)

Had de veroveraar van Babylon twee namen? Verwisselde de auteur van Daniël tweemaal twee personen? Zo ja, deed hij dat door vergissing of met opzet? Ik denk dat voor alle verklaringen wel iets valt te zeggen. In elk geval is Daniël een van de boeiendste teksten uit de oude wereld.