In 480 v.Chr. probeerde de Perzische koning Xerxes de Griekse stadstaten te onderwerpen. Hij veroverde Thessalië, zegevierde bij Thermopylai en Artemision, onderwierp Boiotië en verwoestte Athene. Ik heb er al eens over geblogd. Zijn vloot leed echter een nederlaag in de haven van Athene – de zeeslag bij Salamis – en daarop keerde Xerxes terug naar Klein-Azië. De slag bij Salamis geldt daarom als keerpunt in deze oorlog, ja als een gebeurtenis van wereldhistorische betekenis. Dat laatste is onzin, zoals ik hier uitleg, maar het eerste, tja, eigenlijk is het maar de vraag of Salamis zo belangrijk was.
Logistiek?
De grote, onoplosbare vraag is namelijk waarom de Perzen de winter niet benutten om hun vloot, die met 300 of 400 oorlogsbodems nog ruimschoots was opgewassen tegen de Griekse, verder te versterken en waarom ze niet profiteerden van het feit dat in het voorjaar van 479 de Atheners en Spartanen ruzieden over de te volgen koers.
Eén verklaring is dat het voor de Perzen onmogelijk was in de winter voldoende voedselvoorraden op te bouwen. Als dit correct is, was niet de zeeslag bij Salamis beslissend voor de uitkomst van de oorlog. Dan ligt de oorzaak van de Griekse overwinning vooral in de logistiek. De Perzen konden tegenover de technisch superieure Grieken alleen superieure aantallen stellen, maar die veronderstelden onmogelijk grote voedselvoorraden. De operatie moest zijn afgerond voor het einde van het vaarseizoen. De late zomer van 480 was de enige kans die de Perzen hadden gehad, stormen hadden het succes belet en Salamis was de klap geweest die ze niet meer te boven kwamen.
Babylonië?
Oudheidkundigen hebben naar andere oorzaken gezocht. Ze meenden dat Babylonië in opstand was gekomen en inderdaad zijn uit kleitabletten de namen bekend van twee rebellen, Bel-šimanni en Šamaš-eriba. Helaas zijn het weinig meer dan namen, maar er zijn ook twee Griekse auteurs, Ktesias en Arrianus, die de indruk wekken dat er in het Tweestromenland iets is gebeurd. Ktesias vermeldt hierbij het optreden van een Perzische generaal Megabyzos.
Een bijkomend argument is dat ook Herodotos (de auteur van onze voornaamste bron) nog wat oosterse verhalen aankondigt. Inmiddels staat echter vast dat de revolte van Bel-šimanni en Šamaš-eriba plaatsvond in 484. Ktesias verwijst naar die vroege gebeurtenis. Wat resteert is Arrianus’ opmerking dat Xerxes Babylon verwoestte bij zijn terugkeer uit Griekenland, maar inmiddels is bekend dat Arrianus over Babylonië geen betrouwbare bron is. Van deze theorie is weinig over.
Fenicië?
Er is nog een andere mogelijkheid. De grote koning was minder machtig dan hij beweerde. Hij was immers voor elke vlootoperatie afhankelijk van de medewerking van de Fenicische havensteden. In 480 hadden de Perzische koning en de Feniciërs nog dezelfde belangen gehad. Terwijl de eerste de Grieken wilde onderwerpen, wilden de anderen de Griekse handelsconcurrenten een hak zetten. Met de herhaalde plundering van Athene hadden de Feniciërs hun doel bereikt. Volledige verovering van Griekenland was niet in hun belang. Dan zouden ze immers de Atheners moeten dulden op Perzische markten die ze tot dan toe voor zichzelf hadden gehad.
Het is dus denkbaar dat de Feniciërs na de zeeslag bij Salamis hun eigen schade in ogenschouw namen, evalueerden wat was bereikt, overwogen dat verdere deelname alleen maar meer beschadigde schepen zou opleveren en concludeerden dat het tijd was te vertrekken.
Ja, waarom niet?
Ik begin steeds meer voor deze theorie te voelen. Herodotos presenteert het vertrek van de Fenicische schepen als iets uit de vroege zomer van 479. Dat was kort nadat de Perzische generaal had geprobeerd de Atheners uit de Griekse strijdbond los te weken. Hij had hun gebiedsuitbreiding en andere voorrechten beloofd. Zou het kunnen zijn dat de Fenicische stadskoningen begrepen dat ze op het punt stonden hun privileges te verliezen? Kan het zijndat ze daarom de handdoek in de ring gooiden?
[Zie verder mijn vorig jaar verschenen boek Xerxes in Griekenland]
Dus de Babylonische opstand als reden voor Xerxes vertrek is door Tom Holland niet volledig zelf verzonnen…een beschuldiging die hier wel gedaan is…
Het blijft toch wat onwaarschijnlijk dat de Feniciërs Xerxes zo ijskoud in de steek hebben kunnen laten. Maar ee Perzen konden ook niet zomaar een ervaren vloot vervangen natuurlijk.
Sterkte nog steeds.
Waar TH zich op baseerde ontdekte ik vorig jaar, toen ik mijn eigen boek schreef. Het komt uit een Frans artikel dat al snel daarna achterhaald was. Het zou “retracted” moeten zijn, maar dat gebeurt zelden in de oudheidkunde. Ik vermoed dat TH zelf ook in de gaten had dat het niet klopte, want hij geeft geen literatuuropgave. Meestal vindt hij het heerlijk om te verwijzen naar publicaties, ook als hij ze bewijsbaar niet heeft gelezen (zijn samenvatting van Detlev Fehling is een lachertje); maar op het cruciale moment in zijn verhaal, als hij moet verklaren waarom Xerxes niet terugkeerde, ontbreekt de annotatie.
Hij is daar door zijn Nederlandse uitgever, Mark Pieters, op gewezen; die beschikte over een lijst van verbeteringen die in “Perzisch Vuur” konden worden doorgevoerd. Met die lijst is niets gedaan. Iets soortgelijks speelde bij “Macht zonder grenzen” van Fik Meijer: Pieters was op de hoogte van ruim 250 feitelijke onjuistheden maar vond het niet voldoende nodig die weg te halen.
Ik noem dit omdat het een belangrijk punt illustreert: dat geschiedenis niet wordt opgevat als een vak waarin het erom gaat de feiten correct weer te geven. Wie verbaasd is dat de wetenschap momenteel zo onder vuur ligt, heeft domweg niet opgelet hoe de geschiedwetenschap zichzelf als amusement is gaan verkopen.
Waarom niet meerdere oorzaken aanwijzen voor Xerxes aftocht?
U bent mij voor. Inderdaad hebben mensen – dus ook Xerxes – zelden maar één reden om een beslissing te nemen als het niet voortzetten van deze oorlog. En als we op de psychologie kunnen vertrouwen zijn nogal wat redenen slechts rationalisaties achteraf.
Dat is in zekere zin wat ik doe: aantonen dat Salamis alleen niet beslissend was.
In enig collegejaar tussen 1962 en 1966 gaf prof. Wallinga, toen nog hoogleraar in Amsterdam, college over de maritieme kant van de Perzische oorlogen. Ook hij kwam met de theorie van de Fenicische weerstand tegen vernietiging van Griekenland of de Griekse steden. De Feniciërs hadden geen belang bij grote groepen desperate Griekse piraten die hun handelsroutes onveilig zouden maken. Ik weet niet in hoeverre Wallinga hier origineel was of dat dit puur speculatief was. Ik kan me niet herinneren of hij de door Feniciërs ongewenste concurrentie binnen het Perzische rijk als argument heeft genoemd.
Mooi dat “logistiek” weer binnen een beschouwing over historie binnen komt. Logistiek is natuurlijk niet hèt belangrijkste onderdeel van een goede strategie/tactiek, maar weel zeer belangrijk. Goed voorbeeld is Stalingrad, waar de Duitse logistiek faalde en de Sovjet logistiek goed georganiseerd was.
Een bijzonder interessante studie m.b.t. historie en logistiek is van Donald W. Engels “Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army” uitgave van de University of California Press , 1980. (paperback printing) Een aanrader!
“Logistiek is natuurlijk niet hèt belangrijkste onderdeel van een goede strategie/tactiek”
Een paar beroemde legerleiders vonden van wel. Zo uit mijn hoofd: Wellington, Eisenhower.
Stalingrad is niet zo’n heel goed voorbeeld omdat andere beslissende factoren ware: de dunne linies ten zuiden en noordwesten van de stad en Hitler’s koppigheid. Het is een aardig detail dat de stad in de Duitse plannen van een paar maanden eerder niet eens genoemd werd.
Een beter voorbeeld is El Alamein, waar de aanvallen van het DAK faalden doordat Rommel de logistieke problemen negeerde.
Lastige logistiek: Hannibal in Italie na Cannae?
Hij hield het toch nog een jaartje of tien vol daar.
Die theorie over de Fenicische overwegingen ziet er plausibel uit, maar zijn er bronnen over de relatie tussen Xerxes (en zijn opvolgers) en zijn (hun) Fenicische onderdanen (met name die stadskoningen)? Zou daarin niet iets te merken moeten zijn van een veranderde houding vóór en na de verwoesting van Athene?
Jona
Deze theorie had je al eens aangestipt hier maar ik kan niet meer terugvinden waar/wanneer
Zou het ook niet kunnen zijn dat de interesse van Xerxes verdwenen was, na de plundering van Athene? Misschien was hij als “koning der koningen” ook niet erg bezig met logistiek, maar zijn landleger bleef wel overwinteren in Griekenland. Het zijn maar wat ideëen van een geinteresseerde leek (ik).