Ik eindigde het vorige stukje, waarin ik benadrukte dat de evangelist Lukas probeerde de ontstane conflicten tussen de farizeeën en vroegste christenen te verbergen, met de vraag of dat alles bij Jezus’ geslachtslijst niet wat minder eentonig had gekund. Immers, Mattheüs heeft in zijn evangelie heel wat minder namen nodig om hetzelfde punt te maken en drukt zich bovendien een stuk beknopter uit. (Uiteraard zijn beide genealogieën fictief.)

Lukas heeft echter goede redenen om het namenbestand te vergroten: door Jezus van 76 voorouders te voorzien, behoort hij tot de 77e generatie sinds de schepping, en dat is geen toeval. Voor de goede verstaander had Lukas hier verwezen naar een profetie die was opgenomen in het Boek van Henoch. Daar heb ik het al een paar keer over gehad maar ik moet het toch eens netjes introduceren. Bij dezen.

Henoch

Deze tekst is gegroeid tussen 250 en 50 v.Chr. en overgeleverd door Ethiopische christenen. Henoch is tevens bekend uit de Dode-Zee-rollen. In het joden- en christendom van de eerste eeuw speelde Henoch een extreem belangrijke rol, maar in de tweede helft van de tweede eeuw raakte het boek vergeten. Het bevat namelijk verschillende messiaanse en apocalyptische motieven, en de rabbi’s die in de tweede eeuw de canon van geïnspireerde religieuze teksten opstelden, waren nogal beducht voor zulke ideeën. Ze beschouwden het boek daarom als niet-canoniek, zodat het in het latere rabbijnse jodendom geen rol meer speelde. In de meeste christelijke kerken gebeurde iets dergelijks.

Wie was de Henoch waaraan het boek zijn naam dankt? Hij wordt terloops genoemd in Genesis als nakomeling van Adam:

Toen Henoch 65 jaar was, verwekte hij Metuselach. Na de geboorte van Metuselach leefde Henoch nog 300 jaar, in nauwe verbondenheid met God. Hij verwekte zonen en dochters. In totaal leefde hij 365 jaar. Henoch leefde in nauwe verbondenheid met God; aan zijn leven kwam een einde doordat God hem wegnam. (Genesis 5.21-24)

Patchwork

De ideeën uit Henoch zijn een patchwork van oosterse tradities. Zo leren we dat tijdens Henochs 365 levensjaren enkele engelen in opstand kwamen tegen het gezag van God, en lezen we over de daarop volgende val van hun leider, waarin we de Horran herkennen uit de Kanaänitische mythologie. In de christelijke traditie heet hij Lucifer.

Voorts vernemen we dat de aartsengel Rafaël een van de rebellen, Azazel ofwel de Iraanse Azi Dahaka, in een diep gat in de woestijn opsluit en bedekt met rotsblokken. Deze gevangenschap zal zeventig generaties duren, en daarna zal de opstandeling op de Dag des Oordeels in het vuur worden geworpen. Aangezien Henoch volgens Genesis behoort tot de zevende generatie, moet de 77e generatie dus het Laatste Oordeel meemaken.

Aan deze profetie refereert Lukas als hij Jezus 76 voorouders meegeeft: het optreden van Jezus vormde zijns inziens het begin van het einde der tijden, dat moest aanbreken vóór de laatsten uit Jezus’ generatie zouden zijn gestorven. Dat kon op het moment waarop Lukas schreef zo’n beetje elk ogenblik zijn, en het is goed mogelijk dat hij dit schreef om zijn geloofsgenoten te bemoedigen nu keizer Domitianus hen hard aanpakte.

Henoch als vroegchristelijke tekst

Volgens Henoch gaat de Dag des Oordeels gepaard met het optreden van de messias. Deze gedachte was zeldzaam binnen het jodendom, waarin messianologie en apocalyptiek gescheiden genres waren. In de christelijke letteren zijn de genres echter gecombineerd en het is zeer aannemelijk dat het christendom op dit punt invloed heeft ondervonden van de henochitische teksten. Henoch wordt bijvoorbeeld geciteerd in de Brief van Judas, een tekst die is geschreven door een christen die binnen het jodendom stond en weinig moest hebben van het idee van de apostel Paulus dat ook heidenen konden toetreden tot het christendom.

Niet alleen Lukas en Judas geven er blijk van Henoch te kennen: de auteur van het essay dat bekendstaat als de Brief aan de Hebreeën verwijst er eveneens naar. Ook deze tekst is geschreven door een jood die geloofde dat Jezus de messias was en niet onder de indruk was van de missie onder de heidenen. Hij interpreteert het optreden van de man uit Nazaret als dat van de ideale hogepriester. Het is aannemelijk dat deze gedachte, die binnen het latere christendom nauwelijks weerklank heeft gevonden, behoort tot de oudste interpretaties van Jezus’ optreden. In het evangelie van Lukas lijken we er echter nog een echo van te horen, als hij zegt dat Jezus in moederlijke lijn afstamt van Aäron. In hoeverre Jezus zichzelf als ideale hogepriester heeft beschouwd staat te bezien.

Interpolaties

Een interessant aspect van Lukas’ geslachtslijst is nog dat er aantoonbaar mee is gerommeld. De joodse Bijbel biedt verschillende genealogieën en we kunnen de lijst uit het derde evangelie daarmee vergelijken. Dan ontdekken we twee verschillen.

• In Genesis 11.12 is Selach de zoon van Arpaksad; bij Lukas is hij Arpaksads kleinzoon, gescheiden van zijn grootvader door ene Kenan.
• De andere interpolatie is Admin, geplaatst tussen Aram en Amminadab, die in Ruth 4.18-22 nog vader en zoon waren.

Zevenvouden

Waarom voegde Lukas zomaar twee generaties toe aan de geslachtslijst? Het antwoord op deze vraag is dat hij zijn gegevens aanpaste om te komen tot een schema dat in overeenstemming was met de voorspelling uit Henoch. In Genesis hoorde Abraham, de stamvader van de joden, nog bij de 20e generatie; door Kenan te verzinnen, schoof hij door naar de 3×7=21e generatie. De toevoeging van Admin heeft als gevolg dat David, de legendarische, grootste koning der joden van wie de messias zou afstammen, doorschuift van de 33e naar de 5×7=35e generatie. Ook andere ‘zevende generaties’ komen bij Lukas mooi uit de verf: Henoch behoort (net als in Genesis) tot de zevende generatie; er staan twee Jozefs in de 6×7=42e en 10×7=70e generatie; en op de heilige 7×7=49e plaats treffen we een Jozua aan, ofwel een Jezus, want die naam is een afkorting van Jozua.

Deze Jozua/Jezus en de twee Jozefs zijn Lukas’ scheppingen, want voor de tweede helft van de stamboom had de evangelist geen oudere modellen. Aangezien hij nu zijn fantasie de vrije loop kon laten, voegde hij nog een Maleachi, een Amos en een Nahum toe: drie van de zogeheten ‘kleine profeten’. Niet minder opmerkelijk zijn de Juda, Simeon en Levi: de namen van drie zonen van de aartsvader Jakob. Op deze manier creëerde Lukas een prachtige, door zevenvouden gedomineerde en door-en-door joodse stamboom voor Jezus van Nazaret.

Whodunnit?

Of heeft iemand anders deze genealogie verzonnen? Daarvoor lijkt iets te zeggen. We treffen de namen Kenan en Admin, waarvan we zojuist aannamen dat ze door Lukas waren toegevoegd, ook aan in de oudste Griekse vertaling van het Oude Testament, de zogenaamde Septuagint. Dit suggereert dat de genealogieën al veel eerder waren aangepast om Abraham en David naar de eenentwintigste en vijfendertigste generatie te schuiven, en dat de fascinatie voor zevenvouden dus ouder is dan de samenstelling van Henoch.

Conclusie

Een van de stuitendste clichés uit het historische onderzoek naar Jezus is dat hij een jood was. Dat spreekt vanzelf. De feitelijke vraag is waar we hem precies moeten plaatsen tussen de joodse stromingen. Lukas’ door Henoch geïnspireerde geslachtslijst biedt een belangrijke aanwijzing.

In de eerste eeuw werd Henoch vooral gelezen door christenen die niet wensten te breken met het jodendom en sceptisch stonden tegenover de ideeën van Paulus, zoals de auteurs van Judas en Hebreeën. Lukas dacht echter positief over Paulus: dat blijkt wel uit het feit dat ruim de helft van de door hem geschreven Handelingen van de apostelen als hoofdpersoon Paulus hebben. Dat in twee diametraal tegengestelde interpretaties van de reikwijdte van het optreden van Jezus wordt verwezen naar Henoch, bewijst dat dit boek voor de eerste christenen belangrijk was en dat de in dit werk gevonden combinatie van apocalyptische verwachtingen en messianisme een rol speelde in het optreden van Jezus van Nazaret. De geslachtslijst uit het Lukasevangelie mag dan saai zijn, ze is een van de interessantste delen van het Nieuwe Testament.

[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]