De sarcofaag van de Dame van Simpelveld is een van de mooiste vondsten uit de Nederlandse archeologie. Gemaakt in de tweede helft van de tweede eeuw na Chr., is het een bijna uniek voorwerp. Terwijl men in destijds sarcofagen doorgaans decoreerde aan de buitenkant, heeft de steenwerker hier juist de binnenkant versierd. We zien het interieur van een mooi huis, inclusief de bewoonster. Een rijke vrouw, getuige de afgebeelde huisraad. En getuige het feit dat haar nabestaanden een sarcofaag als deze konden betalen. Uit het botmateriaal valt af te leiden dat ze tussen de vijfentwintig en veertig jaar oud is geworden.

Ik schrijf overigens “bijna uniek” omdat in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren een enigszins vergelijkbaar buitenstebinnengekeerd graf is te zien. Daar was het echter geen beeldhouwer maar een schilder die de binnenkant versierde. Muurschilderingen in grafkamers kennen we natuurlijk wel en het kan zijn dat beschilderde graven als het Tongerse de artistieke tussenschakel zijn tussen zulke grafkamers en de Simpelveldse sarcofaag.

De situatie in Simpelveld

De sarcofaag van de Dame van Simpelveld is, enigszins in stukken, ontdekt in 1930. Op de  bovenstaande foto is de vindplaats helemaal rechts. De straat links leidt omhoog naar de plek waar (bij de boom) een bijgebouw van de bijbehorende villa heeft gestaan. Die villa, gevonden in 1937, lag verder naar links op op dezelfde helling.

Een logische plek. Men keek er uit over het dal van een beek zonder bang te hoeven zijn voor wateroverlast, maar het huis lag ook weer niet onbereikbaar ver van de plek waar schippers hun vlotten aanlegden.

Terwijl deze helling uitzag op het zuiden, begon het Limburgs plateau even verderop. De velden en akkers lagen dus niet hetzelfde op de wind en op de zon, waardoor nooit alle oogsten tegelijk konden mislukken. De Romeinen waren praktisch in dit soort dingen. (Andere boeren vermoedelijk ook, maar hun teksten heb ik niet gelezen.)

Buijtendorps reconstructie

Ik ben een paar maanden geleden eens naar Simpelveld gefietst om het te bekijken, want Tom Buijtendorp wijdt een interessant hoofdstuk aan deze vindplaats in zijn boek De gouden eeuw van Romeins Nederland. Ik heb er al eens op gewezen dat hij in dat boek speculeert over diverse zaken en dat dit verder-denken belangrijk is. Niet omdat hij per se gelijk heeft, maar omdat wat we aanzien voor kennis over de Oudheid, vaak even speculatief is. Een boek vol beredeneerde speculaties doet de lezer beseffen dat Romeins Nederland in feite aan elkaar hangt van de aannames, gissingen en veronderstellingen.

In het bedoelde hoofdstuk gaat Buijtendorp in op het gebouw dat met de huisraad is afgebeeld. Dat gebouw is niet zomaar te identificeren als de villa van Simpelveld. Die is namelijk opgegraven en was er vermoedelijk een van het standaard-model met twee naar voren springende vleugels. Hier is een reconstructie van zo’n standaard-villa uit Aubéchies.

Soms reconstrueren archeologen de vleugels aan weerszijden van de portiek ook weleens als torens, zoals hieronder in Mehring. Overigens is in Simpelveld die rechtervleugel of toren niet opgegraven omdat de bodem daar te verstoord is. Het zou echter vreemd zijn als die er ontbrak.

Zoals gezegd valt de villa van Simpelveld niet zomaar te identificeren met het gebouw dat is afgebeeld in de sarcofaag. Dat ziet er namelijk zo uit:

Buijtendorp oppert dat dit de niet-opgegraven aanbouw is aan de zijkant van de villa. Links op de bovenstaande foto is de hoektoren zichtbaar die we, als we vóór de villa stonden, aan de rechterzijde zouden zien. Als je echter kijkt vanaf het punt waar de sarcofaag is gevonden, kijkt ze er min of meer op uit. Het is vanuit een iets andere hoek maar ik denk dat Buijtendorp gelijk heeft.

Let op: we zijn hier dus hypothesen op hypothesen aan het stapelen. Hypothese één is dat de villa in Simpelveld een tweede toren had. Hypothese twee is dat de sarcofaag een weergave van de villa bevat. Hypothese drie is dat de villa een onopgraafbaar bijgebouw heeft gehad.

Buijtendorp gaat nog een hypothese verder: hij weet deze vleugel te identificeren als badgebouw. Op de bovenstaande foto is midden onder de dakgoot van de aanbouw een vierkant bovenraampje te zien, zoals we uit badhuizen kennen. De twee andere ramen zijn gesloten. Op de toren links is een open raam herkenbaar. Het is allemaal speculatief, maar ik denk dat Buijtendorp gelijk kan hebben.

Restauratie

De sarcofaag van de Dame van Simpelveld staat momenteel in het Rijkmuseum van Oudheden. Het is daar sowieso een topstuk en nogal een bezienswaardigheid, maar nu helemaal. Toen het museum in 2018 de afdeling Nederland in de Romeinse tijd renoveerde, ontdekte men namelijk dat de lijm van een oudere restauratie aan het losraken was. Dat vormde een mooie aanleiding voor hernieuwd onderzoek, waarbij de restaurateurs kijken of er bijvoorbeeld verfsporen zijn te vinden. Hier is de webpagina.

Zo’n restauratie is overigens voor de betrokkenen ook een beetje een leerproces. Zo is het reinigen van de poreuze zandsteen waarvan de sarcofaag is gemaakt, geen sinecure. Ook moeten de restaurateurs weleens dingen aanvullen, maar daarbij moeten ze zo beredeneerd mogelijke keuzes maken. Het herstellen van oudheden is een vak op zich.

De Dame van Simpelveld geëxposeerd

Tot slot: hoe toon je een sarcofaag aan het publiek? Ik vind de nieuwe opstelling van 2018 mooi, omdat ook wat grafgiften te zien zijn.

De re-enactor die hier de Dame van Simpelveld toont is mw Katleen Vandenbranden. Ze vertelde me ooit dat ze haar hele kit op orde had, behalve de sieraden. Eigenlijk mag de gemeente Simpelveld haar best een handje helpen, want van alle mensen die de Oudheid uitleggen, zijn de re-enactors het meest gewaardeerd (hoger dan TV, radio, de krant). Zo’n re-enactor is in feite de beste reclame die Simpelveld kan krijgen. In elk geval ik ben speciaal voor bezoek aan een tweede-eeuwse dame naar Simpelveld gefietst.

[Dit was het 409e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]