De Wetten van Hammurabi zijn wereldberoemd. In de eerste aflevering van Better Call Saul probeert Jimmy McGill een misdadiger ervan te weerhouden twee mannen te vermoorden met het argument dat de aanstaande slachtoffers erop uit waren geweest iemand een been te breken, dat een dubbele moord een excessieve vorm van vergelding zou zijn en dat het volstaat twee keer een been te breken. McGill, nooit verlegen om een mooie formulering, doet dit onder verwijzing naar de Wetten van Hammurabi.

De Wetten van Hammurabi

De Wetten van Hammurabi zijn beroemd genoeg. Maar niet omdat ze de eerste waren. De wetten van koning Ur-Nammu (Derde Dynastie van Ur), van koning Lipit-Ishtar en uit Ešnunna zijn ouder. De twee eerste verzamelingen zijn echter fragmentarisch bekend en ook de derde is niet heel erg lang. De wetten van Hammurabi zijn veel en veel langer. Deze wetgever was een micromanager. Zijn wetten zijn bovendien systematischer en ook compleet overgeleverd. Wat weer niet wil zeggen dat de 282 bepalingen een compleet overzicht bieden. Vaak ontbreekt de algemene regel, bijvoorbeeld dat het verboden is een valse aanklacht in te dienen, en lezen we alleen ophelderingen, zoals de procedures voor valse beschuldigingen van moord, tovenarij of diefstal.

De algemene regel dat biologische ouders een geadopteerd kind kunnen terugvragen, lezen we nergens; wel vernemen we dat dit niet mag gebeuren met een kind dat vanaf de geboorte door de adoptiefouders is opgevoed, met een kind dat door een hoveling is aangenomen en met het kind dat van de adoptiefouders een ambacht heeft geleerd. Overigens mag een kind met heimwee terugkeren naar de eigen ouders, zonder dat Hammurabi uitlegt hoe dat is als het kind bij een hoveling of een ambachtsman is.

Lex talionis

Wat opvalt is de hardheid van de straffen. Wie waardevolle spullen steelt uit een tempel of uit het paleis, zal ter dood worden gebracht, net als de heler. Degene die uit tempel of paleis een os, schaap, ezel, varken of boot steelt, betaalt het dertigvoudige; wie hetzelfde steelt van een gewoon persoon, betaalt het tienvoudige; wie niet betalen kan, wacht de doodstraf.

Wanneer het gaat om letsel, is er vaak sprake van lex talionis, dat wil zeggen dat de toegebrachte schade de strafmaat bepaalt: “een oog voor een oog, een tand voor een tand”, zoals het in de Bijbel heet. Als iemand het been van een ander heeft gebroken, is moord een excessieve vorm van vergelding. Het volstaat een been te breken. Dit is wel uitgelegd als een inperking van de bloedwraak en in die zin een typische wet uit een vroege staat, de evolutionele categorie waarover ik het al eens heb gehad.

Vroege staat

Ik denk dat de vroege staat een betere context is dan de oude context. Men heeft de Wetten van Hammurabi wel geplaatst naast de Wet van Mozes. Ik citeerde “een oog voor een oog, een tand voor een tand” niet zonder reden. De situering in het semitische Oosten, in plaats van de situering in een evolutioneel stadium, is echter nogal nasty.

Weliswaar claimde Hammurabi dat hij regels had gegeven om de weduwe, wees en arme te beschermen, maar de straffen kennen weinig compassie met de daders. In de oude context gold dit als bewijs voor de wreedheid die de oosterse cultuur en het jodendom zou kenmerken. Het christendom en het verlichte Westen zouden daarvoor een alternatief hebben gevonden. Dit sjabloon is weerlegde flauwekul maar is, zoals ik al vaker heb verteld, na 9/11 teruggebracht.

Babylonische klassieker

Hoe belangrijk de Wetten van Hammurabi zijn geweest, blijkt uit het volgende. De regels hebben doorgaans de vorm van “als … dan …”, zoals in “Als iemand een oog bij een ander uitsteekt, dan zal zijn eigen oog worden uitgestoken.” Dit type juridisch patroon, zo oppert Rens Bod in Een wereld vol patronen, zou weleens het voorbeeld hebben kunnen zijn voor de sterrenkundige patronen uit de Babylonische astronomie: “Als het sterrenbeeld Waterman hoog staat, dan stijgt het water van de Eufraat en de Tigris”.

Ook toen er nieuwe wetten waren, zoals die van Nuzi, bleven schrijvers kopieën maken van de Wetten van Hammurabi. Net als het Epos van Gilgameš en Enuma Eliš was het een Mesopotamische klassieker die bestudeerd bleef worden. Toen de Elamieten Babylon plunderden, namen ze een van de stèles mee naar Susa, waar de tekst in 1901 is teruggevonden. Omdat de Franse archeologen met de Perzische regering had afgesproken dat ze alle opgegraven zilver en goud zouden achterlaten en de rest mochten meenemen, is de stèle nu in het Louvre. Een kleitablet met een deel van de tekst is daar ook te zien: een aanwijzing voor de populariteit die de Wetten van Hammurabi ooit hebben gehad.

Babylon bleef eeuwenlang het culturele centrum van de oude wereld, ook toen Assyrië de macht had overgenomen. Dat maakte de omgang met Babylon voor de koningen van Assyrië tot een heus hoofdpijndossier. Daarover later meer.