“Prosopografie” is een wat vage term. Of beter, er is wel een definitie, maar oudheidkundigen wijken daar iets van af. De gangbare definitie is dat het gaat om de gedeelde kenmerken van een afgebakende groep mensen, bijvoorbeeld de Zeeuwse middenklasse, de journalisten uit Hasselt, de geestelijke stand in Fryslân of de Antwerpse boekdrukkers in de zestiende eeuw. De prosopograaf brengt daarbij tevens hun loopbanen in kaart, want daarin zijn niet zelden patronen te herkennen.

In de oudheidkundige praktijk is “prosopografie” daarom vooral dit loopbaanonderzoek. Het is niet de enige keer dat het jargon een tikje afwijkt van wat gangbaar is. Oudhistorici bedoelen bijvoorbeeld met “comparativisme” niet het vergelijkend-oorzakelijk verklaringsmodel maar etnografische parallellen. Dat geconstateerd zijnde, de resultaten van oudheidkundig loopbaanonderzoek zijn leuk genoeg.

Varus

Een voorbeeld is de carrière van de Romeinse senator Publius Quinctilius Varus. De eerste stappen uit zijn loopbaan zijn voorspelbaar: aediel, praetor, commandant van het Negentiende Legioen. Dat laatste tijdens de oorlog die generaal Tiberius in 15 v.Chr. voerde in wat nu Zwitserland heet. Twee jaar later waren Varus en Tiberius samen consul. De twee mannen waren allebei getrouwd met een dochter van Marcus Vipsanius Agrippa, de voorname bestuurder die Keulen had gesticht en de Via Vipsania had laten bouwen van Keulen naar Heerlen, Tongeren, Bavay en de Kanaalkust. Toen hij in 12 overleed, hield Varus de grafrede.

Agrippa had gegolden als de aangewezen opvolger van keizer Augustus. Voortaan was die positie voor Tiberius. Precies op dit moment krijgt ook Varus’ carrière vaart: gouverneur in het prestigieuze Africa, gouverneur in Syrië. In die laatste provincie bewaakte hij met niet minder dan vier legioenen (III Gallica, VI Ferrata, X Fretensis en XII Fulminata) de oostgrens tegen de Parthen. Het was in deze jaren, na 7 v.Chr., dat hij intervenieerde in het rijk van Herodes.

En dan ineens houdt het op. Pas in 6 na Chr. bekleedt Varus weer een magistratuur: gouverneur van Germanië. Dat duurt tot 9, als hij sneuvelt in het Teutoburgerwoud. Een prosopograaf kan, door vergelijking met andere senatoriële carrières, de verklaring voor deze impasse vinden. Tiberius verkeerde enkele jaren in de politieke marge omdat Augustus als opvolgers liever dacht aan zijn kleinzoons. Er is hier een patroon: de loopbaan van Varus is een afgeleide van die van Tiberius. Hoewel het nergens staat in onze bronnen, herkennen we patronage.

Andere voorbeelden

Ik noem twee vooraanstaande geleerden die dankzij de prosopografie kwamen tot nieuwe inzichten. De ene is de Brit Ronald Syme, wiens boeken The Roman Revolution (1939) en The Augustan Aristocracy (1986) de senatoriële elite in kaart brachten. Het tweede boek geldt als zijn wetenschappelijk beste werk maar het eerste is ronduit spannend. Symes voorbeeld was Helmut Berve, wiens boek Das Alexanderreich (1926) de loopbanen in kaart bracht van de officieren en bestuurders van Alexander de Grote.

Ik noem nog de Filotas-affaire. Die kwam erop neer dat Filotas, een zoon van Alexanders beste generaal Parmenion, op de hoogte zou zijn gesteld van een samenzwering tegen de koning en dit niet zou hebben gerapporteerd. Toen dat uitkwam, werd hij zelf aangeklaagd en ter dood gebracht. Onmiddellijk daarna maakten moordenaars een einde aan het leven van Parmenion. Wat hier bij nader inzien opvalt is dat alle klachten steeds naar voren zijn gebracht door cavaleristen. Het is de ruiterij die hier de infanterie uitschakelt. De spanningen zouden na Alexanders dood in Babylon opnieuw de kop opsteken.

Mooiste voorbeeld: de benoemingen van keizer Commodus in 192 na Chr. Op 31 december van dat jaar ruimden moordenaars hem uit de weg. Wie kijkt naar de benoemingen, ziet dat de sleutelposten in de voorafgaande maanden allemaal in handen zijn gekomen van de mensen van het nieuwe regime. Het staat nergens in de bronnen maar het is duidelijk dat deze staatsgreep is voorbereid. Meer daarover hier.

De toekomst

De nieuwste trend zou de netwerktheorie moeten zijn. U weet wel, six degree of separation en het brievenexperiment van Stanley Milgram. Hoewel de verspreiding van informatie een belangrijk thema is, heb ik nog geen oudheidkundige toepassingen gezien, maar dat kan liggen aan mij.

[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]