Een tijdje geleden zag ik de film The Eagle uit 2011. Na alle slechte kritieken viel ’ie me reuze mee en achteraf begrijp ik waarom de kritieken niet betrouwbaar waren. Het is de verfilming van een opvallend geliefd jeugdboek, The Eagle of the Ninth van Rosemary Sutcliff, dus de filmmakers konden het sowieso nooit goed doen. Om de sfeer van de Romeinse wereld op te roepen, hebben ze echter wel degelijk hun best gedaan. De locaties zien er best goed uit.
Regisseur Kevin Macdonald stuitte echter op een probleem toen hij de wereld buiten het Romeinse Rijk moest schetsen. Hoe leefden de bewoners van Caledonië, zeg maar Schotland, in de tweede eeuw na Chr.? Daarover weten we veel minder dan over de Romeinse wereld. Niet alleen omdat de Picten, zoals de noorderlingen heetten, niets hebben opgeschreven, maar ook omdat ze archeologisch wat moeilijker te duiden zijn dan de goed-gedocumenteerde Romeinen. We hebben een gat in onze kennis.
Gaten vullen
Macdonald liet de Picten om te beginnen een Keltische taal spreken, Gaelic. Dat zou best een redelijke benadering kunnen zijn van de taal die men daar werkelijk heeft gesproken. Helemaal in het noorden, waar de Keltische invloed gering was, plaatste Macdonald de “Seal People”: mensen die zich hulden in de pelzen van zeehonden en leefden zoals in Skara Brae, een bekende nederzetting uit het late Neolithicum.
Of het resultaat correspondeert met de antieke realiteit (of met de roman van Sutcliff) is nu even niet zo belangrijk. Het gaat erom dat Macdonald zijn etnografische parallellen kon beredeneren en zo de gaten in zijn kennis probeerde te vullen. Daarbij deed hij weinig concessies aan moderne sentimenten.
Heel anders dus dan de film Redbad, waarover ik het eerder heb gehad. Die is niet alleen mislukt doordat het scenario aan elkaar hing van clichés, maar ook doordat men zo nodig vechtende amazones moest introduceren. Een concessie aan de wereld van de kijker waarmee de makers aan het verleden het vreemde ontnamen, en dus datgene waarvoor je gaat kijken naar een historische film.
Etnografie en geschiedenis
Het aardige is dat Macdonald met zijn etnografische parallellen eigenlijk niet zo heel erg anders te werk ging dan oudheidkundigen. Ik heb weleens mee gedacht over de reconstructie van een Grieks huis waarvan alleen de fundamenten waren opgegraven. Hoe hoog de muur om de voorhof was, viel niet te zeggen, maar in de uiteindelijke reconstructie koos men ervoor om het precies te doen zoals in de moderne huizen in het dorp naast de opgraving. We wisten niet of het correspondeerde met de antieke realiteit maar konden het beredeneren.
Op soortgelijke wijze zie je antropologische klassiekers als Vasilika. A Village in Modern Greece van Ernestine Friedl nog weleens geciteerd in boeken over Hesiodos’ Werken en dagen. Friedls werk is relevant omdat ze het Boiotische platteland beschreef zoals het bestond in de jaren vijftig, dus voordat Griekenland in 1981 toetrad tot de Europese Economische Gemeenschap en traditionele vormen van landbouw ten einde kwamen. Het is een goede vraag of die traditionele levenswijze terug reikte tot de voor-Ottomaanse periode, maar het gebruik van zulke informatie om Hesiodos te duiden lijkt me niet de allerslechtste keuze.
Een ander mooi voorbeeld, dat ik al eens noemde, was Bruce Malina, die veldwerk deed naar de Palestijnse bevolking en de resultaten gebruikte om het Nieuwe Testament te duiden. De lijst van dit soort voorbeelden is eindeloos en ik zal u er verder niet mee vervelen.
Vooruitgang
Ik wijs wel op twee bezwaren. In de eerste plaats is de keuze van etnografische parallellen zonder expliciete vergelijkingstheorie eigenlijk een vrijblijvende vorm van eclecticisme. In de tweede plaats schuilt in de laatst-genoemde voorbeelden iets onaardigs. De onderzoeker zegt immers impliciet dat de plattelandsbevolking van Palestina en Griekenland sinds de Oudheid nauwelijks op nieuwe ideeën is gekomen. Culturele dynamiek is dus weer eens een West-Europees voorrecht. Dat is een standpunt dat we minimaal kritisch moeten bezien.
Laatste punt: oudhistorici noemen de etnografische parallellen die ze gebruiken om gaten te vullen weleens “comparativisme”. Andere wetenschappers gebruiken dat woord echter voor het vergelijkend-oorzakelijke verklaringsmodel, dus voor een methode om te zoeken naar oorzaken. Iets geheel anders dus. Ik weet ook niet waarom dit zo is en vindt het maar verwarrend.
[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]
“omdat de makers de ondankbare taak hadden”
Onzin. Taak? Geld verdienen door een goed boek te vernielen heet dat.
“Of het resultaat correspondeert met de antieke realiteit (of met de roman van Sutcliff) is nu even niet zo belangrijk”
Dat mag jij vinden, ik ben het daar hartgrondig me oneens. Net zoals in het tweede seizoen van ‘Barbaren’ bij Netflix is ook deze regisseur flink besmet geweest met een dosis arrogantie, die het aanvaardbaar maakt om een verhaal te pakken en daar vrijelijk in te knippen en plakken. Zoals ik ooit een NCRV-regisseur bij een verfilming van het verhaal van Civilis hoorde roepen dat zij ‘daar een andere visie op had’. Of een toneelregisseur die het verhaal van diezelfde Civilis wilden laten eindigen met een centurio die ’s mans afgehakte hoofd aan het publiek had willen tonen onder een luid en triomfantelijk “we’ve got him!”. Hubris.
Macdonald’s door jou geroemde “Seal People” zagen er uit als Mohikanen uit een eerdere film. Veel erger was het schrappen van personages en hele verhaallijnen uit het boek, en het bedenken van een ‘wederopstanding van het VIIII legioen’ om het ‘nog extra spannend te maken’, daarbij een veel mooiere ontknoping van Sutcliff schrappend. Bah.
Gelukkig heb jij de naam van Rosemary Sutcliff wél goed gespeld – de ‘grote’ Adrian Goldsworthy sloeg daar de plank mis, in een dankwoord nog wel.
Tja, dat krijg je als Hollywood zich ermee gaat bemoeien.
Arminius (‘Ari’) rijdt op een paard met stijgbeugels…dat zijn fouten die niet hoeven!!! Een van de ‘Reiks’ heet Thorleif of zoiets…?!?
Toch ga ik het wel uitkijken. Zo ben dan ik ook dan weel weer.😏
Ik heb ergens gelezen, ik meen onder een YouTube filmpje, dat die stijgbeugels verplicht zijn vanwege de veiligheid.
Ja dat schoot ook nog door mijn hoofd.
Niet leuk, maar wel begrijpelijk.
Op zich kunnen onderzoekers gaten vullen met beredeneerde parallellen, zolang het maar duidelijk blijft dat het een gat is. Aangezien dat precies de plaats is waar wat te leren valt, is er dus ook niets aan de hand. Tenzij men arbitrair opgevulde gaten gaat presenteren als kennis.
Ja, dat is wat me verontrust: het eclecticisme waarmee het gebeurt. Bij de reconstructie van het leven van de oude Friezen haalt men doodleuk de IJslandse Edda’s erbij. Ik weet ook niet wat de alternatieven zijn, maar het is een keuze die je moet onderbouwen.
Maar hoe zou zo’n onderbouwing dan in een film vorm moeten krijgen?
Je kan moeilijk de film elke vijf minuten stil zetten om toelichting geven te geven…
Een commentaar van de regisseur na afloop?
Kan de verklaring voor het afwijkende jargon zijn dat oudhistorici feitelijk classici zijn en geen historici, en onvoldoende geschoold zijn in de andere sociale wetenschappen?
En ook geen antropologen of sociologen. Zij spreken van een comparatieve studie. Daarbij is een onderscheid te maken is tussen diachronisch en synchronisch. Synchronisch vergelijken spreekt vanzelf in zulke disciplines. Diachronisch, het thema dat JonaL aansnijdt, is veel lastiger of gewoon fout. De primatoloog Frans de Waal is altijd fel gekant geweest tegen het idee dat je aan moderne chimpanseesamenleving zou kunnen zien hoe de homo sapiens bij de aanvang zich gedroegen. Er is een verschil van miljoenen jaren van uiteenlopende evolutie.
“Dat is een standpunt dat we minimaal kritisch moeten bezien.”
Dat lijkt me geen overbodige luxe. Ik herinner me van eerdere afleveringen van dit blog, dat er vrolijk werd gedaan over het idee dat men er 2000 jaar geleden in Palestina net zo gekleed bij liep als in 1900. En zo kunnen we ook reageren op het het idee dat er in Boiotie niets veranderd is na de bezetting door de Romeinen, de Byzantijnen, de Turken en de Griekse onafhankelijkheidsstrijd. Terwijl we b.v. zeker weten dat er in 1900 geen leeuwen meer waren, en in de tijd van Heracles wel, zodat je je muurtjes toen veel hoger moest bouwen dan wanneer die dieren er niet zijn. Misschien moet je zo af en toe gewoon accepteren dat je iets niet weet, en de fantasie voor ontspannen avondjes bewaren.
Als je verschillende mensen hun gang laat gang dan krijg je een enorme diversiteit aan ideeën en handelwijzen, ook onder goed vergelijkbare omstandigheden, en als je geen goede aanwijzingen hebt wat het geval was, dan weet je het gewoon niet.
Ik geef een voorbeeld. Toen de eerste vmbo-examenprogramma’s gemaakt werden moesten die allemaal ook een algemene inleiding krijgen. Er waren 14 algemene vakken en de 14 Cito-medewerkers die dat moesten doen schreven 14 verschillende inleidingen. Mensenvan hetzelfde instituut die op hetzelfde moment binnen dezelfde context aan het werk waren. Niet dat die vakken inhoudelijk zo verschillend waren, we hebben die 14 zonder moeite tot 2 ingeperkt: talen en vakken met een leerstofdomein.
Op YouTube staat een BBC-jaren zeventig bewerking van The Eagle of the Ninth die vrijwel getrouw is aan het boek van Sutcliff. Knus, maar zo kan je ze nu natuurlijk echt niet meer maken.
De film is een stuk duisterder, want de makers wilden ook een soort metafoor brengen voor de VS ten tijde van George W. Bush. De Romeinen worden bewust door Amerikanen gespeeld (ok, Donald Sutherland is Canadees, maar ideaal voor dit soort rollen). Opvallende missers: Marcus commandeert een eenheid (cohort?) Gallische hulptroepen maar ze zijn uitgerust als reguliere legionairs, de Britse strijdwagen is totaal fout (in de serie doen ze dat wel goed).
Vechtende vrouwen zijn wel erg cool. In Redbad hadden ze dat wel heel overduidelijk gejat van de serie Vikings, daar werkt het wel, zeker in de eerste seizoenen. Lagertha (gespeeld door actrice Katheryn Winnick) is onweerstaanbaar…😏
Ook in de archeologie en historiografie van het oud-Noordse Scandinavië is de ‘schildmaagd’ op dit moment erg ‘in’. Ze schijnen er echt geweest te zijn.
Een verfilming of eerder een tv-serie naar een ander boek van Sutcliff, The Mark of the Horselord/Een koning voor de Dalriaden/Het koningsteken zou ik ook wel eens willen zien.
Ook hierin trouwens een belangrijke rol voor vechtende vrouwen.
Sutcliff is een lastige achternaam. Je schrijft er heel gemakkelijke een extra ‘e’ achter.