Het is nieuws in de marge, een berichtje dat maar een enkeling iets zegt, maar dat daarom nog niet minder belangrijk is: de Green Collection gaat oudheden teruggeven en betaalt een boete. Wat is de Green Collection, wat is er gebeurd, wat was er verkeerd en wat betekent dit voor de toekomst?
Wat is de Green Collection?
De Green Collection is de oudheidkundige verzameling van de Amerikaanse familie Green, eigenaars van een groot winkelbedrijf én oprichters van een conservatief-christelijk bijbels museum in Washington. Het verbluffende is dat de verzameling er zo maar in een keer was en ook meteen buitengewoon groot was. Nog verbluffender was dat niemand had gemerkt dat de Greens op enorme schaal oudheden hadden aangekocht. Bona fide handelaren horen zoiets te merken en dat was niet het geval.
Dat riep de verdenking op dat de collectie was aangekocht op de zwarte markt en die verdachtmaking was na de Arabische Lente, toen enkele musea en niet-bewaakte grafvelden in Egypte werden geplunderd, bepaald niet ongeloofwaardig. (Overigens schrikken bewakers plunderaars niet af: de universiteit van Leuven heeft nog onlangs de pensioenen aangevuld van de bewakers die bij de Leuvense opgraving Dayr al-Barsha zijn vermoord.) Na de erfgoedcrisis in Egypte begrepen ook de zogenaamd Islamitische Staat en de Syrische regering dat je heel veel geld kon verdienen op de markt in illegale oudheden. De verdenkingen tegen het Mesopotamische deel van de Green Collection waren voor de FBI voldoende om een onderzoek te beginnen.
Wat is er gebeurd?
Over de kwaliteit van het bijbels museum is voortdurend bezorgd gesproken. Dat leidde ertoe dat er een professionelere directie kwam, die beloofde professioneel te zullen omgaan met onprofessioneel verworven oudheden. Dat is nu dus het geval: de Greens betalen een boete van drie miljoen dollar en gaan duizenden Mesopotamische voorwerpen teruggeven aan de rechtmatige eigenaar, de Iraakse staat.
Een belangrijk detail: de fout is beslist niet gemaakt door de onwetendheid van een beginnende verzamelaarsfamilie. De dealer, afkomstig uit de Verenigde Arabische Emiraten, heeft gebruik gemaakt van valse douaneverklaringen om 5500 kleitabletten en rolzegels te versturen naar het bedrijf (en niet het museum) van de Greens. De betaling verliep via zeven tussenpartijen. Kwaad opzet is dus bewezen en met een boete van drie miljoen komen de Greens er goed vanaf.
Dat de Greens wisten wat ze deden, lijkt ook te zijn gesuggereerd door een programma om wetenschappers te financieren. Wetenschappers zijn immers verplicht vermoedens van datafraude te rapporteren en het heeft er de schijn van dat de Greens hebben geprobeerd kritiek af te kopen. (Vergelijk Enron, dat de accountants die de malversaties behoorden te rapporteren, liet delen in de winst.) Voorlopig is deze theorie echter precies dat: een theorie. Een verdachtmaking, zo u de Greens nog een voordeel van de twijfel wil geven.
Wat was er verkeerd?
Het makkelijke antwoord is “welk deel van ‘illegale handel’ begrijp je niet?” Handel in illegaal verworven oudheden is verboden en dat geldt ook voor de Green Collection.
Voor dit verbod zijn twee redenen. De eerste is dat oudheden kunnen worden vervalst. Er is een wedloop gaande tussen vervalsers en laboratoria en de huidige stand van zaken is dat sommige vervalsingen in het lab zijn te ontmaskeren en andere niet. Dit betekent, heel simpel, dat een antiek voorwerp dat niet afkomstig is uit een gecontroleerde opgraving, wetenschappelijk geen waarde heeft. De vakterm is provenance: een geldige herkomst. De 5500 voorwerpen die nu teruggaan naar Irak, zullen eerst moeten worden geauthenticeerd, wat met kleitabletten gelukkig mogelijk is.
De tweede reden is dat oudheden kunnen zijn gestolen. De plundering van de Egyptische en Iraakse musea is goed gedocumenteerd – de vandalen hebben immers foto’s en filmpjes de wereld ingestuurd – en de roof van onbewaakte archeologische vindplaatsen is eveneens goed bekend. Hier zijn luchtfoto’s van de hellenistische stad Apamea (met dank aan het Syrische leger). Als een wetenschappelijke instelling optreedt als heler van unprovenanced objects, oefent ze vraag uit en maakt ze verdere plundering aantrekkelijk. Simpel gezegd: voor elke gestolen rolzegel die in een museumcollectie komt, gaan er méér verloren; voor elke munt die op eBay wordt aangeboden, gaan er méér verloren; en voor elk kleitablet dat op het bureau belandt van een wetenschapper, komen er méér niet in handen van wetenschappers.
Als datafraude valt dit onder de normale academische gedragscodes (in Nederland: die van de VSNU), terwijl de omgang met antieke voorwerpen valt onder archeologische ethische codes (in Nederland: die van de NVvA). Dat laatste is ietwat gênant, want eigenlijk wordt hiermee het signaal afgegeven dat het feit dat de wetgever illegale handel verbiedt, voor wetenschappers pas geldt als het voor hen nog eens extra is bepaald. Welk deel van “illegale handel” zou te moeilijk zijn?
Wat betekent dit voor de toekomst?
De FBI onderzocht nu de Mesopotamische collectie, maar er speelt meer. De Green Collection heeft ook Egyptische oudheden in beheer gehad, waaronder enkele kartonnages (de onderdelen van een mummie die zijn gemaakt van papier-maché). Die hadden een opmerkelijke eigenschap met elkaar gemeen: ze waren opvallend jong. Oudheidkundigen meenden tot voor kort dat de jongste kartonnages rond het begin van de jaartelling waren gemaakt maar van de Green-kartonnages staat vast dat minimaal één ervan stamt uit de late eerste eeuw na Chr. Die kunnen we echter niet meer onderzoeken, aangezien ze uit elkaar is gehaald om uit het papier-maché papyri te halen. Dit is overigens gedaan door een met de Green Collection verbonden universiteit en niet door de Greens zelf.
Dit geldt eveneens voor de Sapfo-papyri, waarvan de ontdekker aanvankelijk zei dat hij ze uit een kartonnage had gehaald. Toen was geconstateerd dat hij dan een vermoedelijk derde-eeuwse kartonnage had vernietigd, paste hij zijn verklaring nog twee keer aan zonder uit te leggen waarom hij niet meteen klare wijn had geschonken. (Welk deel van “transparant” uit de gedragscode zou hij niet begrijpen?) Egyptologen vermoeden momenteel dat de Sapfo-papyri afkomstig zijn uit de “Vallei van de Gouden Mummies”, die de juiste datering heeft en inderdaad is geplunderd.
Dat is dus een vermoeden en het valt niet uit te sluiten dat de Greens te goeder trouw waren bij de verwerving van de kartonnages. Dát er problemen zijn bij het Egyptische deel, staat echter vast: van één papyrusfragment (met een Bijbeltekst) is zeker dat het aangeboden is geweest op de zwarte markt.
Gelukkig begint het onderzoek nu resultaten op te leveren en hopelijk zullen we snel meer weten. De roof en heling van oudheden zijn een kwalijke praktijk maar het feitelijke schandaal is natuurlijk dat de al sinds jaar en dag bestaande regelgeving domweg niet is gehandhaafd, zelfs niet na de plundering van het museum in Bagdad. Het erge aan de affaire-Green is niet de heling zélf maar het feit dat ze niet is verhinderd.
Erg triest dat dit allemaal kan gebeuren.
Inderdaad niet goed, maar moeten dit soort belangrijke stukken voor de geschiedenis van mensheid allemaal wel in (politiek instabiel) gebied bewaard worden? hetzelfde geld voor Rembrandts. Die moeten ook niet allemaal in Nederland terechtkomen. Verspreiding van erfgoed dat belangrijk is voor heel de mensheid lijkt mij steeds meer een goede vorm van risicospreiding.
Het gaat in JL’s stukje niet om de vraag waar dit soort belangrijke stukken bewaard moeten worden. Het gaat erom hoe we plundering kunnen verminderen en hoe we die stukken hun wetenschappelijke waarde kunnen laten behouden. Antwoord: geen illegale aankopen doen.
Dat is inderdaad een lastige zaak en ik denk dat er geen makkelijke oplossingen zijn.
Hoewel ik niet op voorhand negatief wil zijn over de erfgoed-inspanningen van de musea in zulke landen, waar mensen hun leven op het spel zetten voor het behoud van het verleden, is het ook een feit dat die mensen niet altijd het succes hebben dat hun inspanningen verdient.
Maar ongeacht of we voorwerpen teruggeven aan politiek instabiele landen: het is goed dat in elk geval de helers worden aangepakt. Interessant is bovendien dat de deal alleen het Iraakse deel van de Green Collection betreft. Dat betekent dat de Greens nog altijd terecht kunnen moeten staan in Egypte.
Tja vertrouwen we dan wel westerse musea en instanties om met respect en verantwoordelijkheid met dit soort stukken om te gaan? Het is hier dan natuurlijk wel veel stabieler op veel vlakken maar de financiering van academische instellingen en musea zijn alles behalve zeker. Daarbij genomen, geeft de aanwezigheid van dergelijke stukken in financieel lastigere landen ook ruimte tot banen voor hoger opgeleiden, als factor om de braindrain te beperken. Op dit gebied ligt het allemaal met recht nogal gevoelig.
Als muntenverzamelaar ben ik al eerder hier op mijn nummer gezet, omdat ik met mijn liefhebberij de IS zou financieren. Ik heb mijn stukken via de officiële handel gekocht, wat na het lezen van deze blog een geruststelling is. Iets anders is, dat 40 à 50 jaar geleden er nauwelijks werd gecontroleerd wat er met oudheden in het Midden-Oosten gebeurde. Kennissen van mij hebben zelf op tellen naar munten en rolzegels gezocht of anders gekocht van jongens die met zoeken een bijverdienste hadden. Niet zo lang geleden kreeg ik een tiental antieke munten onder ogen, die ruim 50 jaar geleden van huwelijksreis mee terug genomen waren. Ze zagen er niet uit maar ik kon vast stellen, dat ze in de omgeving van Antiochië aan de Orontes moeten zijn gevonden.
Het plunderen van musea en rijke vindplaatsen is ook in mijn ogen schandalig.
Ik krijg ook het nodige van vervalste Romeinse munten uit Turkije of Tunesië onder ogen als mede vervalste oude Nederlandse munten uit Indonesië. Men is op vakantie blijkbaar ook bezig met het verzamelen van dit soort oudheden.
Wat ik heel erg vind is dat elke tour-operator toeristen netjes zegt dat ze geen oudheden moeten kopen en dat wetenschappelijke instellingen de gedragscodes negeren.
De BBC heeft nog wat nadere informatie:
http://www.bbc.com/news/world-us-canada-40516932
De club is eerder negatief in het nieuws geweest.
“The retailer is well-known for being at the centre of a 2014 US Supreme Court battle to avoid paying for female workers’ contraception on religious grounds.”
hhhm, het hele vraagstuk over eigendom en verantwoordelijkheid over, wat ik zelf zie als werelderfgoed is een lastige an sich. Maar dit soort acties zijn ook verwerpelijk omdat ze financiering geven aan ISIS en dergelijke.
Jona, de wetgever verbiedt handel in illegaal verworven oudheden helemaal niet. Niet in Nederland, en ook niet in de VS. Green kan vervolgd worden, omdat er specifieke regels (en onderlinge internationale afspraken) zijn voor een aantal landen, waaronder Irak (en Egypte). Ethische codes zijn dus helaas wel degelijk nodig, omdat het in bijna alle landen van de wereld legaal is om illegaal in een ander land opgegraven en vervolgens ook illegaal uitgevoerde objecten te verhandelen en te bezitten. In veel landen, ook in Europa, geldt dit zelfs voor ‘gewoon’ gestolen objecten, en is heling niet illegaal als het om in het buitenland gestolen objecten gaat.
Wat archeologica betreft: in Nederland gelden alleen restricties voor objecten die uit Syrië of Irak komen en niet voor een bepaalde datum gedocumenteerd zijn. Zelfs de VS heeft (iets) strengere regels, al lijkt het erop dat Trump die gaat afbouwen. In Europa heeft bij mijn weten alleen Duitsland sinds kort wetgeving die handel in niet aantoonbaar legaal verworven objecten verbiedt.
Wow, dit zag ik niet aankomen. Ik geloof je wel hoor, maar dit is verbijsterend nieuws. Heling, zou je zeggen, is heling, of het nu gaat om diefstal in Nederland of in Egypte. Ik sta paf.
Hans, het is overigens een illusie te denken dat munten die via openlijk opererende handelaren (officiële handelaren bestaan niet, er is geen erkenningsysteem) gekocht zijn, kosher zijn. Het overgrote deel is recent via metaaldetectie gevonden, en dat is maar in een klein aantal landen (vooral in NW Europa en grote delen van de VS) legaal. In alle landen in het Mediterrane gebied en het Nabije Oosten is detectie illegaal en moeten alle archeologische voorwerpen in ieder geval gemeld en in de meeste landen ook ingeleverd worden. Zowel kwantitatief (aanbod en verzamelingen door de tijd tellen) als kwalitatief onderzoek (kijken naar herkomsten van wat wanneer in de handel komt) maakt duidelijk dat de hoeveelheid munten die al lang (voor 1970 is een vaak gehanteerde datum) in handen van verzamelaars zijn geweest maar een fractie is van wat op de markt is (zeker minder dan 10%, misschien eerder minder dan 1%).
Aangezien bij verreweg de meeste munten de verzamelgeschiedenis nauwelijks te documenteren is (en de handelaren ook niet eens proberen dat te doen), heb je als je een munt koopt die uit het Nabije Oosten kan komen, normaal gesproken geen enkele garantie dat je niet IS steunt (om maar te zwijgen over ‘gewone’ georganiseerde misdaad). Er is bij mijn weten ook op één marginale uitzondering na geen enkele handelaar in archeologica die garandeert (met meer dan zijn blauwe ogen) dat zijn waar legaal is verworven. Erger nog: Catawiki beweert dat wel standaard, maar doet dat ook bij objecten waarvan de aanbieders er gewoon (in iets andere bewoordingen) bijzeggen dat ze illegaal opgegraven en/of geëxporteerd zijn.
Dus Hans, ik vrees dat je terecht op je nummer bent gezet.
Geachte Vladimir, bedankt voor de informatie. Ik heb slechts 2 antieke munten, waarvan ik de ‘verzamelgeschiedenis’ kan terug voeren tot voor 1970. De ene kreeg in begin jaren 60, toen ik nog op de middelbare school. Het betreft een tetradrachme uit de late 2de eeuw v.Chr. geslagen in Antiochië aan de Orontes, toen de hoofdstad van Syrië. De ander is ook een tetradrachme maar nu uit de vroege 5de eeuw v.Chr. geslagen in Athene. Deze munt komt uit de schatvondst van Asyut in Egypte, die rond 1967 voor de dag kwam. Van de overige ca 450 munten heb ik wel aantekeningen, hoe ik er aan gekomen ben.
Jona, ik ben het natuurlijk helemaal eens met jouw opvattingen over het wetenschappelijke en morele mijnenveld van het bestuderen van artefacten van onduidelijke herkomst. Maar mijn interessegebied is vooral Zuidwest en Binnen Azië, en hoewel in dat gebied ook interessante wetenschappelijke opgravingen zijn gedaan, is er vooral veel materiaal dat nogal onwetenschappelijk tevoorschijn is gekomen. Hoe moet dat nu als je je interesseert voor bijvoorbeeld Sasanidisch zilver? Over zulk soort onderwerpen verschijnen wel degelijk grote koffietafelboeken, met prachtige foto’s en doorwrochte wetenschappelijke artikelen, ondertekend met klinkende namen. Is dat dan allemaal op drijfzand gebouwd?
Gewoon nee zeggen. Er is genoeg te bestuderen zonder de regels te overtreden.