heling
De rijkdom van de Únětice- of Aunjetitz-cultuur, die in het vorige stuk is beschreven, uitte zich onder meer in het opwerpen van enorme grafheuvels voor overleden stamhoofden. Het is in deze wereld dat rond 1800 v.Chr. de Hemelschijf van Nebra is vervaardigd.
Het verhaal van deze schijf leest als een detective in drie bedrijven, waarbij James Bond, moderne wetenschap en sciencefiction samenkomen:
De Iraakse rechter heeft Jim Fitton veroordeeld tot vijftien jaar gevangenis. Dat is nogal wat, want de Britse geoloog is al zesenzestig jaar oud. En zijn vergrijp lijkt te zijn dat hij twaalf scherven heeft meegenomen uit Eridu. Een plek waar scherven en inscripties aan de oppervlakte liggen.
De kwestie intrigeert me. Om te beginnen is er Fittons verweer dat zijn gids hem had gezegd dat je wel wat scherven mocht meenemen. Toevallig heb ik die gids gekend: de onlangs overleden Geoff Hann. Die vertelde ons, toen wij in oktober met hem op pad waren, dat we geen oudheden moesten wegnemen. Iets dat elke reisleider je zal zeggen. Gewoon omdat het zo hoort. Iets dat te lezen staat in elk boek over Irak. Of in elke reisgids voor welk land met een antiek verleden dan ook. Het is ook iets waar in Irak met posters voor wordt gewaarschuwd. Je moet onder een steen hebben gewoond als je dit niet weet. Een ander deel van Fittons verweer, dat hij niet op de hoogte was van de regelgeving, treft mij als ongeloofwaardig.
Een paar mensen attendeerden me op het bericht dat de Amerikaanse miljardair Michael Steinhardt, rijk geworden met een hedge-fund, 180 op de zwarte markt verworven oudheden moet afstaan. Ze gaan terug naar de landen waar ze zijn gestolen. Hij betaalde er in totaal $26.000.000 voor, maar de waarde is inmiddels $70.000.000. Ik zal eerlijk zijn: mijn eerste reactie was Schadenfreude. Het is altijd leuk als een heler op z’n gezicht gaat. Gerechtigheid! Al vrij snel daarna had ik echter een tweede en een derde gedachte. En tijdens het schrijven van dit stukje schoot me nog iets te binnen.
Mijn tweede reactie: de collectie van Steinhardt zal groter zijn geweest dan 180 stuks. Wat is er nog meer? Is de rest ook gestolen en komt Steinhardt weg met heling? Of zijn die stukken keurig voorzien van een gedocumenteerde provenance? Twitteraar Jason Felch heeft zich erin verdiept en concludeert dat Steinhardt ruim 800 voorwerpen mag houden. Of ook die illegaal zijn verworven, is onduidelijk. De Officier van Justitie geeft aan daarover geen mening te hebben. Hij heeft er echter mee ingestemd dat hij nooit de overdracht, verkoop of schenking van die voorwerpen zal aanvechten.
Er is weer iets te melden over de heling van illegale oudheden. De trouwe lezers van deze blog kennen de Green-collectie: de verzameling van de Amerikaanse miljardair Steve Green, die zich in het hoofd had gezet een Museum voor de Bijbel te bouwen in Washington en daarbij door roeien en ruiten ging. Hij kocht alles op wat hij in handen kon krijgen. Dat maakte hem tot makkelijk slachtoffer voor al wie uit was op zijn geld. Zo kocht hij valse snippers van de Dode-Zee-rollen, moest hij schikken over de heling van gestolen kleitabletten uit Irak en is een deel van zijn Egyptische collectie inmiddels terug naar Egypte. Green was ook betrokken bij minimaal twee van de zwendelzaken van Dirk Obbink: Eerste-eeuwse Marcus en Sapfo.
En dan is er het Gilgameštablet. Dat is al bijna twintig jaar geleden op de markt gekomen. Het is in 2003 in Londen aangekocht door een Amerikaanse of Israëlische handelaar – ik vind hierover tegenstrijdige informatie – die het kleitablet liet schoonmaken. Daarbij ontdekte hij dat het een fragment bevatte van het Epos van Gilgameš. De handelaar heeft het vervolgens verkocht met de mededeling dat hij het in 1981 had gevonden in een doos vol metaalfragmenten. Dat is dus een valse verklaring. Vervolgens lijkt het tablet enkele keren te zijn doorverkocht. Dat is me nu niet helemaal duidelijk. Zeker is dat het in 2014 bij het Londense veilinghuis Christie’s kwam, waar Green het verwierf.
Lees verder “Het Gilgameštablet en andere illegale oudheden”
Er is nieuws over de in januari 2014 opgedoken fragmenten van Sapfo. De Amerikaanse familie Green, die gedwongen is een enorme collectie illegale oudheden terug te geven aan de landen van herkomst, heeft inmiddels ruim 5000 stukken teruggestuurd naar Egypte. Dit volgt op de teruggave van gestolen Mesopotamische voorwerpen aan Irak. U leest hier meer over de Egyptische retourzending en foto’s zijn daar.
Voor wie geïnteresseerd is in de Sapfo-papyri, een van de interessantste ontdekkingen uit het afgelopen decennium, is dit groot nieuws. Wat we momenteel denken te weten is:
Het is zeker dat de fragmenten die bij de Greens waren, nu naar Egypte gaan. Daar komen ze in het Koptisch Museum in Cairo, waar ze onderzocht kunnen worden.
Wat te mooi is om waar te zijn, is vaak niet waar. Dat gold ook voor de in 2012 opgedoken papyrussnipper waarop te lezen viel hoe Jezus van Nazaret sprak over ‘mijn vrouw’. Wat een mooie bevestiging leek van Da Vinci-code-achtige theorieën en daarom enig opzien baarde, bleek al gauw een vervalsing. Daarmee paste dit ‘Evangelie van de Vrouw van Jezus’ in een eeuwenlange traditie van onechte manuscripten. Een wetenschappelijke blamage, zeker, maar geen werkelijk nieuws.
Dat werd het wél toen ontdekker Karen King (Harvard) zei dat het laboratorium de echtheid zou bewijzen. Die aankondiging was alarmerend. Het lab kan namelijk wel vaststellen dat een papyrustekst een slechte vervalsing is, maar herkent een goede vervalsing niet en kan zeker niet bepalen of iets authentiek is. Harvard was rookgordijnen gaan optrekken.
Lees verder “Een gewiekste zwendelaar en een verblinde wetenschapper”
Vrijdagmorgen werd ik voor de derde keer deze maand benaderd door iemand die illegaal verworven voorwerpen aanbood. Dakpannen en bakstenen met de stempels van een Romeins legeronderdeel. Dit maak ik vaker mee maar dit keer begon de illegale handelaar de onderhandelingen met een volkomen gêneloos: “heb je belangstelling voor…” Ik heb niet gereageerd (of u moet dit stukje beschouwen als reactie).
Soms begint iemand met “ik vond dit op mijn land” en vraagt hij (altijd een hij) wat het kan zijn. Ik verwijs dan meestal naar een archeohotspot, naar een museum of naar PAN. Als ik daarna niets meer hoor, weet ik dat het geen onschuldige oppervlaktevondst was. Er zijn overigens voldoende vondsten die wél bona fide zijn en de genoemde instellingen helpen bona fide vinders doorgaans graag, professioneel en snel.
Dankzij uw bijdragen kon ik afgelopen zomer een huisje huren in Gemmenich op de Vaalserberg. Op de Belgische helling, tweehonderd meter ten zuiden van de grens, schreef ik toen mijn boek Xerxes in Griekenland (koop het, dan heeft ook mijn uitgever een goed oud jaar). Ik maakte toen ook een beginnetje met een ander boek, Bedrieglijk echt, dat ik momenteel in hetzelfde huisje aan het afronden ben.
Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb destijds geblogd over hoe vreemd het was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven. Iedere eerstejaarsstudent weet waarom dit een rookgordijn was: analisten kunnen wel slechte vervalsingen ontmaskeren maar niet aantonen of iets echt is. Het persbericht over de laboratoriumresultaten is minimaal te typeren als misleiding.
Oké, als ik in een hotel in Algerije, waar ik heerlijk aan het rondreizen ben, het ontbijt oversla om een extra stukje te bloggen, dan moet er echt iets aan de hand zijn. En dat is ook zo: er is een nieuwe provenance genoemd voor de Sapfo-papyri.
Korte inhoud van het voorafgaande. Wetenschap kan alleen iets met data die betrouwbaar en controleerbaar zijn. Een classicus neemt geen genoegen met de opmerking dat Plautus ergens een ijsbeer noemt, hij wil weten wáár die ijsbeer staat vermeld. Een archeoloog kan niets met een bewering als zouden in Mainz Bronstijdkralen zijn gevonden, hij wil weten in welk depot die kralen liggen. Alles draait om controleerbaarheid en daarom heeft een oudheidkundige alleen iets aan een tekst op een papyrus als die uit een gecontroleerde opgraving komt of uit een heel, heel oude verzameling. Dan is er sprake van een gedocumenteerde provenance, een herkomst die controleerbaar is. Zonder provenance is een papyrus niet per se vals, maar gewoon niks. Wetenschappelijk is ze van nul en generlei waarde.
Een maand of wat geleden kreeg ik een vriendelijke brief van iemand die oudheden verzamelde en deze blog volgt. De keuze voor een ouderwets medium vond ik leuk en volgers vind ik ook altijd leuk, dus ik was meteen in een goed humeur. Hij noemde een gemeenschappelijke kennis uit de kunsthandel, wat ik een leuke introductie vond, en wilde me zijn collectie eens tonen, wat ik ook al leuk vond. Meer specifiek vroeg hij alvast mijn aandacht voor enkele papyri die hij lang geleden had aangekocht. Hij wist dat ik daarin geïnteresseerd zou zijn – in papyrologie zit momenteel immers nogal veel oudheidkundig nieuws – en wilde er eens met me over praten.
Zoals te verwachten werd het een aangename middag. Het is altijd fijn als een verzamelaar vertelt, want zo iemand heeft zijn hart erin liggen. Herinneringen hoe hij meteen verliefd was geworden op een mooi Romeins beeldje. Reisverhalen. Een anekdote over een vervalsing. Foto’s van voorwerpen die hij ooit had bezeten maar weer had verkocht.
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.