De geschiedenis herhaalt zich niet. Geschiedkundigen herhalen elkaar. Omdat ze niet alles kunnen weten, vertrouwen ze op de boeken van hun collega’s, met als risico dat ze fouten overschrijven. Een bekend voorbeeld is te vinden in de traditionele beschrijvingen van Romes Germaanse Oorlogen. Nog niet zo heel lang geleden vermeldden de handboeken dat de Romeinen de grens van de Rijn hadden willen verleggen naar de Elbe – al blijkt dat niet uit de geschreven bronnen. Voor zover valt na te gaan, beperkten de Romeinen zich tot het land ten westen van de Weser. Het gebied tussen die stroom en de Elbe werd slechts driemaal aangedaan tijdens verkenningsexpedities die weliswaar net zo spectaculair waren als soortgelijke campagnes naar Nubië en Jemen, maar evenmin waren bedoeld om grenzen te verleggen. Dat de Romeinen naar de Elbe wilden oprukken is niets meer dan een onbevestigde hypothese.

Fouten als deze kunnen worden vermeden door voortdurend de vraag te stellen wat er écht in de bronnen staat. Maar ook bronnentrouw is niet zonder gevaar, zoals blijkt uit een ander aspect van het traditionele relaas. Na de nederlaag in het Teutoburgerwoud in 9 na Chr., zo lezen we, lieten de Romeinen Germanië wat het was, want de keizers realiseerden zich dat de militaire inspanningen niet opwogen tegen de te verwachten opbrengst. Het land was immers veel te arm: “Het terrein is er woest, het klimaat ruw, het leven en landschap somber”, noteert Tacitus. Zo staat het dus in de oude bronnen. Alleen: het is niet waar.

Neem Hessen: er lag vruchtbaar land langs de rivieren Main, Lahn en Fulda, en in het Taunusgebergte werd goud gewonnen. De Romeinen deporteerden een deel van de bevolking naar de Beneden-Rijn en in het vrijgekomen gebied stichtten ze de stad die momenteel wordt opgegraven uit de vette klei van Waldgirmes. De stenen fundamenten van het centrale gebouw bewijzen dat de volksplanting bedoeld was als permanent.

Het tweede strijdtoneel was de vallei van de Lippe, waar de bodems goede oogsten mogelijk maakten. Ook de bevolking van dit intensief bewoonde gebied kreeg de opdracht zich te vestigen op een andere plaats, want deze gronden waren voor Romeinse boeren, die werden beschermd vanuit bases als Haltern en Anreppen. Wie Germanië arm noemt, herhaalt de Romeinse propaganda die de nederlaag in het Teutoburger Woud moest vergoelijken. Een eenvoudig reisje langs de Lippe en Main had oudhistorici kunnen weerhouden voor kritiekloze bronnentrouw.

Het tegengif tegen al te gemakkelijke theorieën is, behalve kijken wat er nu écht in de bronnen staat, de archeologie. Dat de Romeinen naar de Elbe zouden hebben willen oprukken, wordt weersproken door het eenvoudige feit dat alle bekende militaire nederzettingen in Germanië liggen bewesten de Weser. Nu kunnen er uiteraard nog onbekende forten zijn, maar het verschil tussen het gebied tussen Rijn en Weser en het gebied tussen Weser en Elbe is inmiddels wel erg opvallend.

De meest oostelijk bekende nederzetting is momenteel Hedemünden, waarvan de stichting op grond van muntvondsten wordt gedateerd rond 10 v.Chr. Op deze plaats verenigen de Werra en Fulda zich tot de Weser, die vanaf hier bevaarbaar is. De vondsten bevestigen wat op grond van de locatie al mocht worden verwacht: Hedemünden was een voorraadbasis, waar de bevolking haar graan heenbracht om het te laten verschepen naar stroomafwaarts gelegen troepen. Ergens aan de Weser moet dus een basis hebben gelegen die zo groot was dat ze niet vanuit het ommeland kon worden gevoed. We weten niet waar.

Een vergelijkbaar probleem doet zich voor bij de legerbasis te Anreppen, de meest oostelijke Romeinse nederzetting aan de Lippe, die, zo blijkt uit jaarringenonderzoek, is gesticht in 4 na Chr. Het legioen en de bereden hulptroepen die hier na een campagne aan de Weser de lente afwachtten, waren volgens Velleius Paterculus, een officier die in Anreppen verbleef en later verslag deed, de eersten die zo diep in Germanië overwinterden. Ook dit keer staat vast dat er voorbij dit punt nóg een Romeinse nederzetting moet zijn geweest, want bij Anreppens oostelijke poort begint een heerbaan. En die zal toch ergens heen hebben gelopen. Alleen hebben we ook hier geen idee waarheen.

Een hiaat in onze kennis. Het enige wat we met zekerheid kunnen zeggen is dat de ontbrekende nederzetting is aangelegd na de winter van 4/5. Dat volgt immers uit de woorden van Paterculus. Het is aannemelijk dat het gezochte legioenkamp identiek is aan de basis aan de Weser die vanuit Hedemünden werd bevoorraad. Het aantal opties is beperkt, want tussen Anreppen en de Weser verheft zich het Eggegebirge, waarover eigenlijk maar één weg naar de Weser loopt. Die gaat via Paderborn en eindigt bij Hamelen. Het alternatief is de route die in de Middeleeuwen “Hellweg” werd genoemd en de Weser bereikte bij Minden.

Hamelen of Minden: ergens in die omgeving lag een enorme basis, die kan zijn gebruikt bij de verkenningsexpedities die in 9 en 1 v.Chr. en 5 na Chr. plaatsvonden in het land tussen de Weser en de Elbe. Generaal Varus bracht er de zomer van 9 door, totdat hij begon aan de fatale tocht naar het Teutoburger Woud. En uit die basis moeten de Germanen de beroemde zilverschat hebben geroofd die bij Hildesheim is opgegraven.

Het zou een geweldige vondst zijn als die basis zou worden gelokaliseerd en opgegraven. Vinden we haar op een wat defensieve positie, dan suggereert dit dat de Romeinen zich tevreden stelden met de annexatie van het vruchtbare land ten westen van de Weser. Ligt er een brug, dan heeft men – ook al wordt het niet in de bronnen vermeld – mogelijk ambities gehad door te stoten naar de Elbe. Zoiets weten we pas zeker als verderop, in het land ten oosten van de Weser, ook bases worden gevonden, en dan zal de aanwezigheid van stenen fundamenten moeten suggereren of de Romeinen wilden blijven in het gebied tussen Weser en Elbe.

Wie weet zullen archeologen ooit zo’n basis vinden, maar voor het moment weten we niet hoever de Romeinen over de Rijn wilden gaan en blijven we achter met een onbevredigd gevoel.