Een van de opmerkelijke trekken in Herodotos’ Historiën is zijn focus op alleenheersers. Over de eerste koningen van een dynastie heeft hij meestal wel iets aardigs te zeggen: Gyges van Lydië, Cyrus van Perzië, Battos I van Kyrene, Perdikkas I van Macedonië. Dat is niet ongebruikelijk in de antieke literatuur. We vinden dezelfde sympathie voor dynastieënstichters in de Babylonische Dynastieënprofetie. Vreemd is het niet: wie de macht wist te grijpen, moest wel gesteund zijn door de goden en het zou heiligschennis daarover anders te denken. Ook beschouwt Herodotos de Spartaanse heerser Leonidas als dapper, schetst hij de praktische wijsheid van farao Amasis en erkent hij dat de Skythische vorst Idanthyrsos een goede commandant was.
Van de andere kant: de Spartaan Kleomenes geldt als gek, Gelon van Syracuse lijdt aan grootheidswaanzin en van de Perzische vorsten die na Cyrus kwamen, spoort er niet een. Kambyses is een tiran (én een gek), Smerdis een bedrieger, Darius een kruidenier en Xerxes hoogmoedig.
Het is niet onlogisch dat Herodotos zo geïnteresseerd was in alleenheersers. Eén reden is dat het historische causaliteitsbegrip in de Oudheid nog niet was uitgekristalliseerd: het zijn in de antieke historiografie altijd individuen die gelden als oorzaak van handelingen. De Grieken waren nu eenmaal methodisch individualisten en Herodotos was op die regel geen uitzondering. (Zoals ik al eerder heb verteld, was dat voorbehouden aan Appianus van Alexandrië.) Dat Herodotos zich dus concentreert op “grote mannen” is niet onlogisch.
Een tweede reden is iets speculatiever: Herodotos lijkt zo nu en dan beïnvloed door het Griekse toneel. Sommige scènes, zoals de staatsgreep van Gyges in Lydië of de hofintrige in Medië die leidt tot de opstand van Cyrus, kunnen zó op de planken worden gezet. De scène dat een vrouw van haar mannelijke familieleden haar broer wil redden – vader zou sowieso als eerste zijn gestorven en ze zou nieuwe kinderen kunnen krijgen, maar niemand kon haar een broer geven – is ook te vinden in een tragedie van Sofokles.
Het beroemdste voorbeeld is de anekdote dat Themistokles Xerxes een slaaf zond met de boodschap dat de Atheense admiraal aan de Perzische zijde stond en de Perzische koning adviseerde de zeestraat van Salamis binnen te varen. Die is ook te vinden in het toneelstuk De Perzen van Aischylos en wellicht heeft Herodotos het verhaal daaraan ontleend. Bewijsbaar is het niet, al is het moeilijk voorstelbaar dat het werkelijk zo is gegaan. De Perzen zullen geen advies nodig hebben gehad om te doen wat onder de omstandigheden even riskant als noodzakelijk was.
Je ziet soms ook aan Herodotos’ woordkeuze dat hij het toneel van zijn tijd kende. Een voorbeeld daarvan is de krankjorume beschrijving van de veldtocht van de Perzische koning Darius tegen de Skythen, waarin een striemende briefwisseling is opgenomen die ermee eindigt dat de Skythische vorst zijn collega toevoegt dat ’ie naar de pomp kan lopen (κλαίειν λέγω, een slang-uitdrukking die vrijwel alleen in komedies wordt gebruikt).
Ik beken dat ik meer bewijs zou willen hebben voor de aanname dat Herodotos is beïnvloed door het toneel van zijn tijd, maar als het zo mocht zijn, is aandacht voor koningen natuurlijk logisch. Het was voor veel Grieken dé manier om kennis te nemen van het verleden en de antieke tragedies gaan eigenlijk altijd over gekroonde hoofden.
Ik denk dat het een verklaring is waarom we de Historiën nog steeds lezen. Geschiedenis in onze zin van het woord kun je het werk niet noemen en je kunt Herodotos beter aanduiden als onderzoeker dan als historicus, maar door het verhaal te laten gaan over individuen, is het even boeiend als een spannend toneelstuk.
Omgekeerd lenen de verhalen van Herodotus zich goed om dramatische bewerkt te worden. Zie bijvoorbeeld de Herodotus reeks van de VPRO waaraan Nooteboom, Mulisch en Hermans hebben meegewerkt. Ik heb vooral goede herinneringen aan de Dief, waarin Johny Lion de meesterdief speelde en Ton van Duinhoven de Farao.
Beste Jona,
Ik begrijp niet goed waarom de Grieken methodisch collectivisten waren. Op de pagina waar je naar verwijst staat “Een methodisch individualist zou kunnen beweren dat de Eerste Wereldoorlog begon doordat Gavrilo Princip in Sarajevo de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand doodschoot.” De Grieken geloofden toch in de invloed van persoonlijkheden als koningen op de Geschiedenis? Ik ben in verwarring.
Oei. Ik bedoelde “individualisten”. Ik heb het snel verbeterd.
Etymologisch grappig: beter onderzoeker dan historicus. Net als chronisch en tijdelijk.
Ik ben blij dat iemand het grapje herkent. Ik maak het al twintig jaar en je bent de eerste.
Zou de verbinding tussen antieke geschiedschrijving en moderne geschiedwetenschap niet daarin kunnen liggen dat beide proberen te vertellen wat er ‘waarlijk’ is gebeurd (wat niet noodzakelijk hetzelfde hoeft te zijn als wat ‘werkelijk’ is gebeurd)? Voor Herodotos telden de gevolgen van handelingen van grote mannen; geschiedwetenschap zoekt naar verklaringen van structurele of tenminste intersubjectieve aard.
Ik zou eerder zeggen: “proberen te begrijpen wat er is gebeurd”. Dat deed Herodotus nou eenmaal op een andere manier dan onze eigenste JL.
En toch zoeken zowel Herodotos als Jona Lendering naar een begrip van het verleden waar het begrip’waar’ op van toepassing is. Uiteraard is ‘waarheid’ cultuur- en tijdgebonden. De moderne tijd koppelt het vooral aan ‘feiten’ en ‘waarnemingen’, maar waarom zouden andere benaderingen in een sterk veranderende cultuur als die van vandaag niet beter kunnen werken? Misschien valt er zelfs van die oude Helleen nog wat nieuws te leren?
“zijn in de antieke historiografie altijd individuen die gelden als oorzaak van handelingen.”
In de geschiedkunde mag dat zijn veranderd, in de politiek bepaald niet. Overtuig de goegemeente ervan dat jij eigenhandig de natie uit de crisis (welke dan ook) naar een glorieuze toekomst (welke dan ook) kunt en zult leiden en je machtspositie is gebeiteld. Dus zo gek is deze benadering niet.
Het verband met het toenmalige theater is interessant. Wellicht was de toenmalige politiek al net zozeer toneelspel als tegenwoordig.
“je kunt Herodotos beter aanduiden als onderzoeker dan als historicus”
Och, daar hoeven we ons niet erg druk over te maken, vind ik. De manier waarop men destijds de natuurwetenschappen destijds beoefende verschilde immers ook sterk. Sommigen geven daarom de voorkeur aan ‘natuurfilosofen’ – maar hoe noemen we de Babylonische astronomen/astrologen dan? Ik houd het erop dat voor 1500 CE en zelfs voor 1750 CE het woord wetenschap een andere betekenis had dan tegenwoordig – en het woord historicus dus ook. Methodologisch naturalisme is nog maar jong.
Politiek is per definitie te allen tijde toneel, ik absoluut niet weten wat het anders zou moeten zijn. Als je mensen wilt aanspreken heb je op z’n minst een buhne nodig.
Politiek is de verdeling van macht en financiële middelen. Dat is de definitie ervan. Kunt mij vertellen waar in deze definitie het woord toneel in voorkomt?
@FrankB: het toneel zit hem in de bühne die ons als kiezers wordt voorgeschoteld om die verdeling naar de hand van de gekozene te kunnen zetten. U wilt toch niet beweren dat er geen toneelstukje wordt opgevoerd in het voortraject van de verdeling van macht en financiële middelen?
politiek is een heel moeilijk vak. Politici moeten tegenstellingen die in beginsel onoverbrugbaar zijn toch zien te overbruggen om iets tot stand te brengen. Als dat niet lukt krijg je taferelen zoals in het Lagerhuis rond de Brexit. May is kennelijk geen goede vakvrouw. En uiteraard hoort toneel bij politiek. Dat was al zo bij de chimpansees, en is sindsdien niet veranderd. Maar daar hoef je niet negatief over te denken.
Ik geef nog twee korte definities van politiek. Een Amerikaanse: who gets what when and how (Harold Lasswell) en een Russische Кто кого (kto kawó, wie is de baas over wie, Lenin, maar het zou ook Trump kunnen zijn, zo zie je maar hoe die door Rusland is beïnvloed)
Zoals ik al schreef – macht (Lasswell’s when, how en het Russische baas) en financiële middelen (Lasswell’s what). Dat is inderdaad een moeilijke kwestie. Ik voeg er nog graag aan toe dat volgens deze definitie(s) politiek in elke organisatie wordt bedreven, inclusief de plaatselijke geitenfokkersvereniging.
Zoals Kuitert al schreef: “Alles is politiek, maar politiek is niet alles”.
Politiek gaat er over hoe menselijke onenigheid wordt opgelost. In iedere mensengemeenschap, zelfs in die van de geitenfokkersvereniging is er conflictstof, en daar dient vreedzaam mee te worden omgegaan. Burgeroorlogen zijn echt niet zeldzaam. En aangezien er meestal alleen meerderheden tegen iets zijn, en maar zelden voor iets (nogmaals: zie Brexit) moeten politici zo’n meerderheid construeren. Dat is een moeilijk vak en als mensen dat goed kunnen verdienen ze onze waardering.
Te zeggen dat politiek alleen over macht en geld gaat is echt veel te kort door de bocht. Vergelijkbaar met de uitspraak dat het mens-zijn gaat over vreten vechten en vrijen. Zeker het gaat daar ook over, maar dat is slechts de halve waarheid, die – zoals mijn goede vader al zei – de grootste leugen is.
Politiek gaat ook over mensen die zich inzetten voor de publieke zaak, ondanks geringe waardering en bedreiging van jezelf en je dierbaren, zeker op gemeentelijk niveau, en op dat niveau vaak tegen een vergoeding van ongeveer het minimumloon. Politici zijn zeker niet volmaakt, het blijven mensen, maar vergeleken hoe het er in veel andere gedeelten van de wereld aan toegaat, mogen wij in Nederland in onze handjes knijpen met de politici en de politieke cultuur die we hebben. Maar we moeten ze wel in de gaten blijven houden.
@jacob krekel: Dat politiek een moeilijk vak is ben ik volledig met u eens. Het vereist een ijzeren conditie, uithoudingsvermogen, overredingskracht, incasseringsvermogen, ter zake kundigheid, dossierkennis, diplomatie en wat al niet. Maar het bühne-aspect blijft irriteren, zeker in verkiezingstijd. Het is niet echt verheffend om toch (zie voorgaand) capabele lieden een stukje te zien opvoeren dat vaak overkomt als het opdreunen van een lesje.
Ik weet waar hem het toneel in zit. Dat was mijn vraag dan ook niet. Mijn vraag was hoe uit de definitie (JK’s woorden, niet de mijne) blijkt dat politiek toneel is.
U stelt de verkeerde vraag aan mij en krijgt daarom geen antwoord.
Eh ja, in de verdeling, het woord op zich is helemaal politiek. En politiek is naar mijn mening iets wat zich afspeelt op een toneel. Alles wordt in scene gezet om maar zoveel mogelijk stemmen te krijgen. Erna blijft alles zoals het was en je doet een plas, het toneel maakt dorstig. En weer later is de kroeg aan de beurt, ofwel nog meer plassen. Nee, van politiek moet ik niet zoveel hebben, van politici al helemaal niet. Wat betreft die financien die worden toch wel verdeeld met hier en daar gekrakeel. In deze tijd betekent geld iets wat dient te worden binnengehaald, ergo hogere belastingen. Zo’n VVD is daar erg goed in heb ik gemerkt, hoewel ze altijd maar blijft beweren dat de belasting omlaag moet nb. Maar de vraag is altijd weer: voor wie dan?
“En politiek is naar mijn mening”
Fijn dat u de woorden “per definitie” niet meer gebruikt. Het zou u nog meer hebben gesierd als u ronduit had toegegeven dat u eigenlijk iets anders bedoelde. Niettemin bedankt.
U wordt met de dag triester…
@jeroen: je hebt gelijk, ik heb onderhand al geen zin meer om me uit m’n stoel te verheffen en naar het stemlokaal te lopen!
Wat een leuk idee, en het lijkt ook heel logisch. Herodotus kwam in zijn eentje met een geheel nieuw genre geloof ik, en als niemand voor jou zoiets al heeft gedaan ga je natuurlijk om je heen kijken om te zien hoe je dat aan moet pakken. Het is logisch dat je dan bij al bestaande verhalende tradities als toneel uitkomt.
Hij is niet helemaal de eerste hoor: Hekataios ging hem voor en eigenlijk ook de auteur van het Deuteronomistische Geschiedwerk.
“Bisweilen beliebt es der Geschichte, sich in einem Menschen zu verdichten, welchem hierauf die Welt gehorcht.” – Jacob Burckhardt.
“Hedendaagse historici spreken Burckhardt steeds meer tegen.” – Nederlandse Wikipedia.
Leuke blog en een fraai masker!