Al tijden ligt er op mijn bureau een aantekening dat ik een fout moet herstellen die ik een tijdje geleden heb gemaakt. Ik ben er een paar keer op gewezen, moest er even rustig voor zitten om te doorgronden hoe het ook alweer zat en vervolgens vond ik die rust niet werkelijk. (Zo liggen er ook nog vier interviews te wachten en ruim honderd mailtjes.) Nu ik ziek ben, heb ik het betreffende blogstukje aangepast en dat was weleens tijd ook, want het ging om een fout die ik vorig jaar met Pasen heb gemaakt en die ik dus een jaar heb laten liggen.
Ik had destijds een reeks stukjes over het Lijdensverhaal en stelde in dit deel de vraag op welke datum Jezus stief. Was dat:
- zoals de eerste drie evangeliën beweren, op Pesach (dus op vrijdag 15 nisan)?
- zoals Johannesevangelie stelt, op de voorbereidingsdag voor Pesach (dus op vrijdag 14 nisan)?
Er zijn nog wat slagen om de arm, maar die zal ik u besparen. In het gewraakte stukje had ik het verkeerd uitgelegd. Nu dan even goed.
Om te beginnen het allersimpelste punt: alle bronnen zijn het erover eens dat de dag waarop Jezus overleed, werd gevolgd door een sabbat. Die bronnen zijn de evangeliën, waarvan Lukas en Mattheüs echter elimineerbaar zijn omdat ze Marcus volgen. We hoeven dus alleen te kijken naar Marcus en Johannes en die maken allebei duidelijk dat Jezus stierf op een dag waarop de voorbereidingen plaatsvonden voor de sabbat. Vrijdag dus. Hieruit volgt dat het laatste avondmaal plaatsvond op een donderdagavond. Witte Donderdag viel dus op donderdag en Goede Vrijdag op vrijdag – ik kom hierop terug.
Verder leggen beide evangeliën een verband met het joodse Pesach. Dat kent enkele onderdelen, maar voor ons relevant zijn om te beginnen het slachten van het paaslam op de middag van 14 nisan en vervolgens, na zonsondergang, de maaltijd. In de toenmalige kalenders begon de nieuwe dag als de zon onderging, dus die maaltijd valt op 15 nisan.
Bij Marcus zijn de gebeurtenissen op donderdag duidelijk geplaatst op 14 nisan, “de dag waarop ze het paaslam slachten” (14.12). De maaltijd is in de avond (14.17) en wordt omschreven als het eten van het paaslam (14.14). Daarop volgen, in de nacht van donderdag op vrijdag, de arrestatie en het nachtelijk verhoor. De volgende ochtend (15.1) is het verhoor door Pilatus, waarna de kruisiging begint rond het derde uur (negen uur in de ochtend; vers 15.15), er duisternis invalt rond het zesde uur (het middaguur; 15.33) en Jezus sterft rond het negende uur (drie uur; 15.34). Er is nog even tijd om toestemming te vragen voor de uitvaart maar men moet wel voortmaken – Marcus herinnert eraan dat het de dag is voor de sabbat (15.42). In schema:
Bij Johannes is juist heel duidelijk dat de donderdag niet valt op 14 nisan: het Laatste Avondmaal is minder een paasmaal dan een afscheidsmaal. Op vrijdag zijn de tempelautoriteiten, die een rol spelen in Pilatus’ rechtszaak tegen Jezus, beducht op het handhaven van hun rituele reinheid, omdat ze het paaslam nog moeten eten (18.28 en 19.14). Impliciet blijft hier dat Jezus wordt gedood op het moment dat het paaslam wordt geslacht – hij is immers, zoals Johannes al eerder heeft aangegeven, het lam van God dat de zonden van de wereld zal wegnemen.
Deze twee versies zijn niet te harmoniseren, wat niet wil zeggen dat het niet is geprobeerd. Er wordt dan meestal aangenomen dat er twee verschillende kalenders in gebruik zijn geweest. Zo is er de aanname dat de farizeeën en de sadduceeën het in het betreffende jaar oneens zouden zijn geweest over de paasdatum en dat ze het feest daarom maar twee keer zouden hebben gevierd. Tja. We kennen uit de hele Oudheid niet één voorbeeld van een tweedaags Pesach, wat toch wel een minimale voorwaarde is voordat je dat als verklaring voor de discrepantie kunt aanvoeren.
Hetzelfde geldt voor de variant dat de mensen in Galilea een andere kalender gebruikten dan die in Judea: graag eerst een voorbeeld dat dit ooit leidde tot een dubbel paasfeest voordat we kunnen concluderen dat dubbele paasfeesten bestonden en zulks kunnen gebruiken om de evangeliën te harmoniseren.
Dan is er de these waarover ik al eens blogde: Annie Jauberts suggestie dat Jezus de 364-daagse kalender volgde die we kennen uit de Dode Zee-rollen. Now we’re talking: van die kalender weten we tenminste dat ’ie heeft bestaan. Daarin viel de Pesachmaaltijd altijd op dinsdag. De kerkelijke feestdag zou dus Witte Dinsdag hebben moeten heten.
Je hoeft geen oudheidkundige opleiding te hebben gevolgd om te herkennen waar de fout zit: Jaubert volgt de evangeliën wél op het punt waar ze elkaar tegenspreken, namelijk door haar aanname dat ze zich niet vergissen als ze twee data voor de Pesachmaaltijd impliceren, maar ze volgt ze níet op het punt waarop ze het wél eens zijn, namelijk dat Jezus op donderdag werd gearresteerd. Los daarvan moeten we de gebeurtenissen van één avond (arrestatie, nachtelijk verhoor) nu uitsmeren over enkele dagen). Daartoe is geen aanleiding. Meer woorden wil ik er niet aan vuil maken – u leest het maar hier.
Beterschap en een mooi weekend wens ik jou toe.
Vriendelijke groet,
In de alinea’s net boven en onder de tabel schrijf je “14 april” – je bedoeldt waarschijnlijk “14 nisan”.
Oef. Verbeterd.