Een vroegchristelijke muurschildering van een avondmaalscène (Callixtus-catacomben, Rome; late tweede eeuw)
Het is vandaag Witte Donderdag. Veel christenen herdenken vanavond het Laatste Avondmaal, morgen de executie van Jezus van Nazaret en zondag de opstanding. Wat daarvan de historische waarheid ook zij, het is na twee millennia nog altijd de meest-herdachte gebeurtenis uit de Oudheid en misschien wel uit de hele geschiedenis.
Het is daarom mijn gewoonte erover te bloggen maar de waarheid gebiedt te zeggen dat ik een beetje door mijn stof heen ben, al hoop ik zondag nog even iets over de Grafbasiliek te vertellen, waar de laatste jaren onderzoek is gedaan. U hoeft overigens niet te verwachten dat de resultaten van dat onderzoek nieuw licht op de gebeurtenissen zullen werpen.
De kruisiging van de historische Jezus was gruwelijker dan op deze middeleeuwse afbeelding (Keulen, St. Maria im Kapitol).
Binnenkort is het Pasen en aangezien journalisten altijd druk zijn met andere zaken, zullen ze voor het jaarlijkse paasstukje wel terugvallen op ongecontroleerde kopij. Dat is elk jaar raak. Als u oudheidkundige kul wil verspreiden, is dit het moment om een persbericht over de historische Jezus de deur uit te doen. De paashoax van dit jaar is er al en behandel ik hieronder. Voor wie daarentegen juist géén oudheidkundige kul in de media wil hebben, is dit het moment voor prebunking. Daarom heb ik wat naderende misverstanden op een rijtje gezet.
1 Judea was politiek onrustig
Populair gemaakt door Jesus Christ Superstar en door Fik Meijer. Gebaseerd op kritiekloos gebruik van Flavius Josephus, die echter een heel eigen visie heeft op de aanloop naar de grote oorlog tussen Joden en Romeinen van 66-70. Volgens hem was de oorzaak gelegen in een “vierde filosofie” die “aan het Jodendom vreemd” was, waarmee Josephus de groep bedoelt die we kennen als de Sicariërs. Deze streed aan het begin van de jaartelling tegen de Romeinen en speelde zestig jaar later een kleine rol bij het uitbreken van de Joodse Oorlog. Josephus claimt continuïteit en om die te bewijzen noemt hij allerlei opstandelingen, maar die zitten stuk voor stuk in de periode tussen 36 en 66. Over de daaraan voorafgaande periode, waarin historische Jezus dus leefde, weet hij domweg geen rebellen te noemen. Die continue onrust in Judea bewijst hij dus niet. De wetenschappelijke conclusie dat het wel meeviel past bij de inschatting van Tacitus, die de situatie ten tijde van keizer Tiberius (r.14-37) samenvat met één woord: quies. Lees verder “Het pro-actieve Paasstukje”→
Bij gebrek aan paas-ikoon geef ik u een ikoon die goede vrijdag voorstelt. Heilig Kruis-klooster, Omodos.
Zoals ik al beschreef, kampen we met elkaar tegensprekende bronnen. Zoals altijd in de oudheidkunde. Dat is de gewoonste zaak ter wereld. We kennen ook twee elkaar uitsluitende verhalen over de Atheense tyrannendoders, we weten de namen van diverse verraders die de Perzen de weg om Thermopylai zouden hebben gewezen, we bezitten vier of vijf beschrijvingen van het visioen van Constantijn (al tijdens zijn leven), we beschikken over elkaar tegensprekende beschrijvingen van de slag bij Kadesj, we kennen uit de Griekse literatuur twee sterfdata voor Alexander de Grote (die allebei onjuist bleken) en zo voort en zo verder. Zoals bijna altijd is een beredeneerde hypothese in de oudheidkunde het hoogst haalbare.
In dit geval zijn er vooral praktische bezwaren tegen het verhaal van Marcus. Het is bijvoorbeeld niet bijster aannemelijk, denken we te weten, dat de Joodse leiders iemand konden arresteren, getuigen tegen hem konden oproepen, een verhoor konden organiseren en de gearresteerde konden uitleveren in de nacht waarop iedereen Pesach vierde. En denk eens aan die wonderlijke episode dat Pilatus de gewoonte heeft een gevangene vrij te laten en dat het volk kiest voor Barabbas. Als zo’n gebruik heeft bestaan – er is discussie over – had het uitsluitend zin zo’n kerel vrij te laten om hem in staat te stellen het paasmaal te gebruiken. Dat pleit toch echt meer voor Johannes dan voor Marcus.
Al tijden ligt er op mijn bureau een aantekening dat ik een fout moet herstellen die ik een tijdje geleden heb gemaakt. Ik ben er een paar keer op gewezen, moest er even rustig voor zitten om te doorgronden hoe het ook alweer zat en vervolgens vond ik die rust niet werkelijk. (Zo liggen er ook nog vier interviews te wachten en ruim honderd mailtjes.) Nu ik ziek ben, heb ik het betreffende blogstukje aangepast en dat was weleens tijd ook, want het ging om een fout die ik vorig jaar met Pasen heb gemaakt en die ik dus een jaar heb laten liggen.
Ik had destijds een reeks stukjes over het Lijdensverhaal en stelde in dit deel de vraag op welke datum Jezus stief. Was dat:
zoals de eerste drie evangeliën beweren, op Pesach (dus op vrijdag 15 nisan)?
zoals Johannesevangelie stelt, op de voorbereidingsdag voor Pesach (dus op vrijdag 14 nisan)?
Er zijn nog wat slagen om de arm, maar die zal ik u besparen. In het gewraakte stukje had ik het verkeerd uitgelegd. Nu dan even goed.
Reconstructie van een Romeinse kalender (Museo nazionale della civiltà romana, Rome)
Het zal u niet zijn ontgaan dat het inmiddels officieel lente is. Afgelopen woensdag, 20 maart, kwam de zon, die zich de afgelopen zes maanden bevond onder het vlak van de hemel-evenaar, daar weer boven. De plaats waar de (ogenschijnlijke) baan van de zon de evenaar snijdt, heet het lentepunt of ook wel equinox, wat wil zeggen dat dag en nacht even lang duren. Inderdaad duren die allebei nu ongeveer twaalf uur.
Verder is u misschien opgevallen dat het afgelopen donderdag, 21 maart, volle maan was. En dat betekent dat het vandaag Pasen zou moeten zijn, want christenen vieren dat feest immers op de eerste zondag na de eerste volle maan na het begin van de lente. Toch moet u nog een paar weken wachten tot het zover is.
Bij gebrek aan paas-ikoon geef ik u een ikoon die goede vrijdag voorstelt. Heilig Kruis-klooster, Omodos.
Het paasfeest functioneert in Nederland, zoals u weet, vooral als stok om moslims mee te slaan. Politici die nooit naar de kerk gaan, hebben de mond vol van de joods-christelijke traditie en eisen dat paaseieren ook paaseieren worden genoemd. Verder is tweede paasdag zo’n vrije dag die op elk kantoor leidt tot planningsproblemen en stress, terwijl goede vrijdag nooit ergens een vrije dag is geweest. Ik ontdekte overigens onlangs dat de gemeente Amsterdam zijn ambtenaren op goede vrijdag een vrije dag toekent, maar andere overheidsinstellingen en het bedrijfsleven sluiten niet om te contempleren over het lijden in deze wereld. Hoewel voor dat laatste zeker aanleiding zou zijn, heeft het paasweekend in een seculiere samenleving geen plaats meer.
Dat is anders in Cyprus, waar tweede paasdag door menigeen wordt aangegrepen om van zijn werk weg te blijven – zodat we de opgravingen van Kition, die open behoorden te zijn, niet konden bezoeken. De bewakers waren maandag maar thuisgebleven. Een stevige ergernis, ik geef het toe, maar daar staat tegenover dat ik afgelopen week de prachtigste decoraties heb gezien in elke kerk waar ik kwam. En er zijn hier nogal wat mooie middeleeuwse kerken, met prachtig metselwerk en schitterende iconen. En vol met bloemen en linten dus.
Middeleeuwse afbeelding van een kruisiging (Keulen, St. Maria im Kapitol).
Mijn Sargassocolumn van afgelopen maandag ging over het onvermogen van de media om in onze seculiere tijd te berichten over een religieus feest als Pasen, zodat we worden getrakteerd op clichés, kitsch, voorspelbare berichten en kwakgeschiedenis. Ik heb er nogal wat reacties op gekregen en het is misschien goed wat extra uit te leggen.
Primo: waar gaat Pasen over? Het zijn eigenlijk drie kerkelijke feestdagen, namelijk Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Paaszondag. Simpele medialogica bepaalt dat de tweede de meeste aandacht trekt: de fysieke vernietiging van een mens. Dat is een redelijk onsmakelijke aangelegenheid en als er drie-en-een-half mensen miljoen naar kijken, betekent dat mijns inziens vooral dat ze niet langer zien wat het is. Zoals ik schreef: het ontregelt blijkbaar niet meer, het schokt niet, het zet niet meer aan tot nadenken.
Het fijne aan Pasen is dat het op een gegeven moment weer voorbij is. Er is geen christelijk feest dat nog ergerlijker is.
Om te beginnen zenden de EO en de KRO “The Passion” uit, gezongen door celebrities, omdat die extra publiciteit genereren. Het is evangelisatie met hedendaagse middelen en dat mag, maar het is, zoals ook door Prediker werd geconstateerd, tandeloos. Als je écht aandacht wil vragen voor het menselijk lijden, doe dan iets rond de executie van Muath al-Kasasbeh. Maar dáár krijg je geen miljoenenpubliek mee: dat zouden we immers smakeloos vinden. Dat de EO en de KRO met The Passion wél drie-en-een-half miljoen kijkers trekken, bewijst dat Jezus’ lijden niet meer schokt of aan het denken zet. De twee omroepen geven als signaal af dat het christendom nog slechts een cultureel dingetje is, een variéténummer. Je moet er iets van weten omdat je anders de schilderijen in het museum niet snapt, maar ontregelend is het niet meer.
Een paar maanden geleden blogde ik over de maronieten, de Libanese rooms-katholieken, die dikwijls roomser zijn dan de paus en zich altijd hyper-Europees presenteren. Ik beschreef destijds een kerststal die ik in de kerk voor Sint-Joris in Beiroet had gezien: hoewel de mensen hier toch een redelijk vermoeden kunnen hebben van hoe het er destijds in Betlehem heeft uitgezien, was hun kerststal er een van het Napolitaanse type, met een dik pak spuitbussneeuw en een herder in een lederhosen. Europees tegen beter weten in.
Niemand zal graag naar een amateurtandarts gaan en geen politicus zal geld uitgeven aan een groep amateurs die nucleair onderzoek wil doen. Maar als het gaat om oude geschiedenis, denkt iedereen dat amateurs zinvol werk kunnen doen. Ik ontken niet dat de oude geschiedenis profijt heeft gehad van betrekkelijke buitenstaanders als Winckelmann, Gibbon en Schliemann, maar dat waren mensen die zich volledig vertrouwd hadden gemaakt met de wetenschappelijke methode. Als vuistregel kunnen we aannemen dat de meeste amateurhistorici niet gekwalificeerd zijn.
Een voorbeeld is de Britse arts Colin Humphreys, die onlangs beweerde dat het Laatste Avondmaal plaatsvond op een woensdag en niet, zoals meestal wordt aangenomen, op (Witte) Donderdag. Het Parool schreef erover. Er ligt inderdaad een probleem, namelijk dat het Johannesevangelie in tegenspraak is met de evangeliën van Marcus, Mattheüs en Lukas. Terwijl dit laatste drietal het Laatste Avondmaal presenteert als het Pesachmaal, presenteert Johannes het als een gewone maaltijd en schrijft hij dat Pesach een dag later plaatsvond. De vier zijn het er wel over eens dat Jezus werd gearresteerd op donderdagavond en stierf op vrijdag.
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.