Een herinnering van lang geleden: die keer dat mijn zakenpartner en ik in Oost-Turkije de berg Nemrud wilden zien. Het is geen ongebruikelijke toeristische bestemming en er staan richtingborden, maar desondanks slaagden we erin met onze gehuurde Fiat Pinda de weg kwijt te raken. Toen we uiteindelijk de top bereikten, was het via allerlei onverharde paden geweest. Evengoed hadden we een prachtige middag met een schitterend uitzicht over de Eufraat en de onvergetelijke herinnering aan de Nederlandse vrouw die daarboven niets beters had te doen dan in zo’n destijds nieuwerwetse draagbare telefoon te brullen dat dit “the real thing” was en dat ze aan de andere kant van de lijn de kleine Bastiaan kon horen.
Anyhow.
De berg Nemrud is ruim 2100 meter hoog en daar bovenop heeft koning Antiochos I van Kommagene (r.ca.70-ca.31), zijn graf laten bouwen: een enorme tumulus van miljoenen grapefruit-grote stenen. Archeologen hebben geprobeerd die met dynamiet te verwijderen om zo bij de grafkamer te komen maar zoals het met de Dimitrovs dezer wereld gaat is dat niet gelukt, zodat de stenen er nog altijd liggen – zij het dat de berg instabiel is. Om de berg staan standbeelden van de goden en reliëfs van de koning en zijn voorouders. Er is een altaar en er is het bovenstaande reliëf van een leeuw.
Astrologie
Dit is een horoscoop. We zien het sterrenbeeld Leeuw met de maan en op de rug de drie planeten Mars, Mercurius en Jupiter. Het lijkt te gaan om een weergave van de sterrenhemel op 14 juli 109 v.Chr., al is er wat artistieke vrijheid genomen. Hier is een weergave van de feitelijke stand van de hemellichamen: de planeten stonden niet op de rug van het sterrenbeeld, zoals op het reliëf, maar stonden onderaan.
En hier is nog een plaatje: een modern reconstructie van de horoscoop, zoals te zien in het Allard Pierson-museum in Amsterdam.
De vraag is natuurlijk wat er op 14 juli 109 v.Chr. is gebeurd. Er is wel gedacht aan de geboorte van koning Antiochos of ook wel aan de troonsbestijging van zijn vader Mithradates I Kallinikos.
sterrentaal
Er is nog iets opmerkelijks aan de hand met dit reliëf: het illustreert wat de godsdiensthistoricus Roger Beck “star talk” heeft genoemd, dat wil zeggen het weergeven van sterrenbeelden in de vorm van een plaatje van wat ze geacht worden voor te stellen, dus het sterrenbeeld Grote Beer weergeven als een beer, de Draak als een draak en de Zwaan als een zwaan. Dit klinkt zó voor de hand liggend dat je denkt dat het altijd zo gedaan is geweest, maar blijkbaar is dit niet het geval.
Beck verbindt “star talk” met het ontstaan van de Romeinse Mithras-cultus. De taurktonie-reliëfs vormen het beroemdste voorbeeld.
Dit is niet, zoals wel is gedacht, de weergave van een mythe over een stierenslachting. We zien de Stier, de Tweelingen, de Kreeft, de Maagd (een korenaar), de Kleine Hond. Allemaal sterrenbeelden. Op sommige van dit soort reliëfs staan ook de Waterslang en de Beker. Wat we in feite zien is dus een verbeelding van de zon, Mithras, die het sterrenbeeld Leeuw overstraalt.
Goed. Ik dwaalde wat af. Het ging me niet om Mithras maar om “star talk”, om de horoscoop van de berg Nemrud en om het moderne afgietsel in het Allard Pierson, ofwel het 340e voorwerp in mijn reeks museumstukken.
Een heel mooi reliëf. Ik moet toch echt eens in Amsterdam geraken. Enig opzoekwerk en de luxe van de artistieke vrijheid leren me dat dit plaatje evengoed mijn geboortedag kan voorstellen. De maan op de juiste plek, Mars, Mercurius en Venus (beats Jupiter) in de buurt. Ik zou dit bewijzen met een screenshot uit stellarium als ik wist hoe dat moest.
Bij deze eis ik de berg Nemrud op en verklaar ik hem verboden gebied voor luidruchtige Hollandse toeristen.
https://photos.app.goo.gl/b2EJy1vJqd6pD7tL9
Wat interessant! Aan de leeuw kun je nog zien dat hij iets met de sterrenhemel te maken heeft: die sterren en planeten-tekens kunnen we nog goed ‘lezen’. Maar dat Mithras-reliëf? Als je het niet weet mis je het. Vroeger zal het in ieder geval aan de bovenlaag duidelijk zijn geweest en via allerlei beïnvloedingen indoctrinatie uiteindelijk ook aan de lagere regionen van de samenleving. Dat geldt natuurlijk ook voor de christelijke iconografie: wij lezen in een fresco uit pakweg 1250 CE vermoedelijk nog niet de helft van wat een tijdgenoot er aan betekenissen uit haalde.
Maar wat bracht de mens ertoe om de hemel te bevolken met aardse wezens? En wel op de manier van sterrenbeelden: ‘earth talk’? Het moet vroeg ontstaan zijn. Is het ook universeel? In Midden Amerika benoemde men ook sterrenbeelden, las ik in ergens, weet niet meer waar.
Mij is het altijd een raadsel geweest dat bijvoorbeeld een sterrenbeeld als Cassiopeia, op het oog niet meer dan een simpele W, werd opgetuigd tot een vrouwspersoon uit de Griekse mythologie. Wat ik als kind ook probeerde, het was en bleef een simpele W.
Werden sterrenbeelden uitgevonden het om een begrijpelijke orde aan te brengen in die onmetelijke sterrenchaos? Was het op die manier beter mogelijk astronomische fenomenen door te geven aan latere generaties?
Als je bij Cassiopeia de lijntjes anders trekt wordt het ineens een mand, waarin Cassiopeia zit opgesloten. De grieken hadden overigens geen letterteken met de w-vorm.
Interessante vragen. Maar onbeantwoordbaar, Mensen kijken al honderdduizenden jaren naar de sterren en wat ze toen zagen en aan hun kinderen doorvertelden?? Niemand kan dat weten. Of er zelfs maar een zinnige boom over opzetten.
Zelfs honden blaffen al naar de maan.
Klopt, de Mama’s hadden ook een grote kennis van de sterrenhemel. Bij hen heette bijvoorbeeld Venus Nok Ek of Xux Ek en was het de god van de oorlog.
En wat Mithras betreft, dat was een cultus voor ingewijden, dus misschien snapte de gewone Romein, rijk of arm, er ook maar weinig van.
Ik bedoel dus Maya’s.
“Werden sterrenbeelden uitgevonden het om een begrijpelijke orde aan te brengen?”
Dat zal vast wel, gegeven de werking van het menselijk brein. Maar ik heb die orde ook nooit kunnen herkennen, laat staan begrijpen. Het lukte me zelfs op papier niet en die ene keer dat ik probeerde een sterrenbeeld aan de hemel te herkennen gaf ik het daarom binnen vijf minuten op. Jaren later leerde ik over projectie van een driedimensionale ruimte op een tweedimensionale (zoals een stuk papier of de hemelboog) en sindsdien geef ik er niets meer om. Begrijpelijk of niet, de orde middels sterrenbeelden heeft nul komma nul betekenis.
Ik neem aan dat dat Mithras-reliëf oorspronkelijk ook zo bont beschilderd was?
Sterrenbeelden en astrologie zijn blijkbaar universeel en verbonden aan elkaar.
Ze zijn niet overal op noordelijk halfrond gelijk gevormd en/ benoemd (bv. China)
De onze zouden afkomstig zijn van de Babyloniers, lees je overal. Bij ons is de ‘heidense’ interpretatie gekerstend: planeten zijn eeuwig en bepalen met de sterren ons leven. Vandaar bv in renaissance de verbinding astronoom-astroloog.
Zie Gemma Frisius, Mercator, Apianus… Zelfs Vesalius schreef boekje over verband dierenriem- aderlaten. Planeten tot daar toe, maar het belang en invloed van sterren die een beeld vormen, doch vaak tientallen lichtjaren van elkaar verwijderd zijn, heb ik nooit begrepen.
Ik schrijf een vrij uitvoerig artikel over het astrolabium en zijn werking& geschiedenis. (Heb een replica van astrolabium van Arsenius, leerling van Mercator cadeau gekregen.) nooit geweten hoe geniaal deze analoge gps is!
Kan iedere lezer aanraden In de ban van de tijd te downloaden, is gratis en in verschillende talen. (Wel te beknopt over astrolabium, vandaar mijn experimenten) Zoek a.u.b. de url op via Wikipedia, heb hem hier niet bij de hand
Deze? https://biblio.ugent.be/publication/8550472#downloads
Maar het lukt me niet om te downloaden. Zit een slot (icoontje) op.
“Sterrenbeelden en astrologie zijn blijkbaar universeel ……”
Welnee. Draai een rondje van een kwartcikel in het universum met een straal die groot genoeg is en van de sterrenbeelden blijft niets over. Bovendien zijn allerlei sterrenbeelden in het zuiden van Argentinië niet te zien.
Sterrenbeelden en astrologie zijn slechts producten van de menselijke verbeelding en dus per definitie niet universeel; waarschijnlijk niet eens globaal.
Dus dat afgeschuinde linkerbovenhoekje is -gezien de rode lijn op de reconstructie- origineel?
…apart.
http://www.indebanvandetijd.be/
Dit zou moeten lukken: is nog steeds vrij toegankelijk voor downloaden in Nederlands, Frans, of Engels op zowat elk type apparaat.
Uitvoerige bespreking op Histoforum Magazine http://histoforum.net/2018/tijd.html
Succes!
Als pdf (NL/FR/EN) is het ook vanaf hier
https://lib.ugent.be/catalog/rug01:002386747
te downloaden
Gaat prima zo. Dank!
Het sculptuur is in de afgelopen anderhalve eeuw er niet fraaier op geworden — voor een gedetailleerde foto uit 1883 (gepubliceerd in 1890), zie de Engelse Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Mount_Nemrut.
Het artikel vermeldt ook andere voorgestelde dateringen voor de getoonde planetensamenstand in de Leeuw zoals 7 juli 62 v.Chr. en 23 juli 49 v.Chr.
Ik heb die twee andere dateringen ook gezien en begreep dat die gelden als achterhaald.
In de Duitse Wikipedia over dit monument vindt je een link naar een artikel (online) van Stephan Heilen, een deskundige op het gebied van de geschiedenis van de antieke astrologie, die de nodige vraagtekens plaatst bij de hierboven gevolgde datering van Maurice Crijns.