Misverstand: Bij Gaugamela vond een belangrijke veldslag plaats
Sparta zou, nadat het Athene had verslagen, de machtigste staat van Griekenland moeten zijn, maar het was een omstreden hegemonie. In 395-386 verdedigde het zijn heerschappij tegen een coalitie van Argos, Korinthe, Thebe en Athene, dat van de Perzische koning een nieuwe vloot ter beschikking had gekregen. Meer oorlogen volgden. De Thebanen wisten de macht van de Spartanen te breken in de slag bij Leuktra, Athene verwierf en verloor een tweede bondgenootschap, en vanaf 354 tot 346 waren alle Griekse stadstaten met elkaar in oorlog.
De voornaamste resultaten van al dit bloedvergieten waren een snelle ontwikkeling van de krijgskunst, almaar grotere invloed voor Perzië en het verlies van Griekse controle over de gebieden in het noorden, waar de stammen van Macedonië zich verenigden. Vanaf 346 beheerste hun koning het noorden van Griekenland en het voornaamste Griekse heiligdom, Delfi.
De expansie van Macedonië werd in 340 gestuit toen het een stad probeerde te veroveren die door de Perzen werd gerekend tot hun invloedssfeer. De zaak escaleerde en voor het eerst sinds de dagen van Xerxes waren Perzische legers actief in Europa. Als reactie zwoeren de Macedoniërs de Perzen te zullen aanvallen in Azië. In 334 was het zo ver: de Macedonische vorst Alexander de Grote deed een inval in het Perzische Rijk. Hij bleek zeldzaam succesvol. Het oosterse wereldrijk, dat zich van een burgeroorlog aan het herstellen was, implodeerde en Alexanders leger stootte door naar het huidige Oezbekistan en Pakistan.
De beslissende veldslag, waarin de Perzische macht ten onder zou zijn gegaan, vond op 1 oktober 331 plaats bij Gaugamela, even ten noorden van het huidige Mosul in Iraaks Koerdistan. Oliver Stone besteedde in zijn speelfilm Alexander (2004) veel aandacht aan de reconstructie, waarbij hij zich, geadviseerd door de Britse oudhistoricus Robin Lane Fox, baseerde op het verslag van de Griekse historicus Arrianus. Deze meent dat Alexander zó heldhaftig op zijn tegenstander Darius III kwam afrijden, dat deze op de vlucht sloeg. In de film volstaat één door Alexander geworpen speer om de Perzische vorst de schrik in de benen te jagen. Het leger zou daarna ook het hazenpad hebben gekozen.
Maar was het gevecht wel zo belangrijk? De Perzische koning had zijn sterkste eenheden namelijk al in 333 verspeeld tijdens de slag bij Issos. Een groot aantal ervaren soldaten was gesneuveld en een keurkorps was naar Egypte getrokken. Het leger dat aantrad bij Gaugamela, bestond voor een aanzienlijk deel uit rekruten, die het aan het begin van de slag op een lopen zetten. En gelijk hadden ze, want wie die dag vocht, zou zich hebben verzet tegen de wil der goden.
Tien dagen eerder was er een maansverduistering geweest, en zelfs de Grieken wisten dat dit voor de Perzen de ondergang van een koning betekende. Wij zijn daarvan zelfs nog beter op de hoogte, omdat de astronomische literatuur van het oude Nabije Oosten is gepubliceerd in de jaren negentig van de vorige eeuw. Op het moment dat de verduistering begon, ging de planeet Jupiter onder, het hemellichaam dat het voorteken zou hebben kunnen neutraliseren. Saturnus stond vlak naast de verduisterde maan, wat het allemaal nog erger maakte. De westenwind voorspelde uit welke richting het gevaar dreigde. De datum, in de Babylonische kalender 13 ululu, was extra gevaarlijk voor een koning die over zowel Babylonië als Perzië heerste.
Ooit hadden de goden de macht over het oosterse wereldrijk van de Assyriërs overgedragen aan de Babyloniërs, en later hadden ze het koningschap gegeven aan de Perzen. Iedere soldaat in het leger van Darius wist dat de macht nu werd doorgegeven aan de Macedoniërs. Toen die de aanval inzetten, lieten Darius’ soldaten hun koning in de steek, zo lezen we bij de Griekse historicus Diodoros en de Babylonische Astronomische dagboeken zeggen droogjes: “De koning, zijn manschappen verlieten hem.”
Enigszins gechargeerd gesteld reed Alexander niet in op leger maar op een groep vluchtelingen. Er waren wel degelijk gewonden en doden aan Macedonische zijde, veel zelfs, maar toch: al eerder, bij Issos, was beslist over de toekomst van het Nabije Oosten. Historici die desondanks willen vasthouden aan Arrianus’ verhaal dat Darius als eerste vluchtte, kunnen overigens altijd nog doen wat de BBC eens in een documentaire deed: de grammaticaregels opschorten. Men vertaalde doodleuk “De koning verliet zijn manschappen.”
Literatuur
Algemeen: R.J. van der Spek, ‘Darius III, Alexander the Great, and Babylonian Scholarship’ in: Achaemenid History 13 (2003) 289-346. Ik behandelde het uitgebreider op mijn website. De BBC-documentaire is die van Michael Wood, In the Footsteps of Alexander the Great (1997).
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond (en vind) ik voldoende verontrustend om het wat meer onder de aandacht te hebben willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
Waarom ging Darius eigenlijk dan toch het gevecht aan als hij wist dat het een verloren zaak was volgens de voortekens? Of is Darius veel rationeler dan we denken en zag hij wel wat de uitkomst van het gevecht zou worden?
Ik denk dat er twee factoren waren. De eerste is dat hij de slag niet kon ontwijken: er was een invaller in zijn eigen land, die moest worden teruggeslagen. Niets doen was geen optie. De tweede kan zijn wat je noemt: hij was niet overtuigd van de voortekens.
Wat er bij mij ook niet in gaat is dat het hele leger op de hoogte was van de voortekens en dientengevolge als een man op de vlucht sloeg. Het leger van Darius was multicultureel en de verschillende volkeren zullen niet allemaal de voorspellingen hebben geloofd lijkt mij. Is het niet veel aannemelijker dat een gedeelte op de vlucht sloeg, op basis van de voortekens of omdat ze ‘vrijwilliger’ waren, en vervolgens de rest er achter aan liep omdat de eigen linies leeg liepen en de Grieken (Macedoniërs en bondgenoten) een bres sloegen in de verdediging?
Je ziet wel vaker de reactie dat vluchten doet vluchten.
Het één spreekt het ander niet echt tegen.
Het maakt het wel wat genuanceerder.
“Wat er bij mij ook niet in gaat is dat het hele leger op de hoogte was van de voortekens en dientengevolge als een man op de vlucht sloeg.”
Moet dat dan noodzakelijk waar zijn? Je hoeft maar een paar ingewijden te hebben die het verhaal van de voorspelling rondvertellen – en je hebt weken de tijd tussen het verzamelen van de eerste troepen en de daadwerkelijke veldslag – om deze informatie breed rondverteld te krijgen. het leger van Darius mocht dan wel heel groot zijn, het bestond ook – als we de informatie mogen geloven – uit eenheden afkomstig uit alle delen van het rijk, van Centraal-Azië tot oost-Afrika. Het onderling vertrouwen van die troepen was onvergelijkbaar met de geharde Macedoniërs.
En ja, als er één schaap over de dam is..
Geef iets door aan twintig man in een kring en de laatste komt met een heel ander verhaal dan het oorspronkelijke verhaal. Als dit weken verteld wordt aan x-duizenden mannen, dan is het verhaal zo verwaterd dat er niets meer over is van de oorspronkelijke boodschap.
En dat verschillende troepeneenheden omdat ze verschillende culturen zijn niet samen kunnen werken lijkt me niet iets wat op voorhand vast staat. Idem het zogenaamde gehard zijn: massa hysterie, tactiek en strategie lijken me eveneens van belang en niet alleen gevechtservaring.
En dan heb je ook nog taalverschillen.
Ik denk dat er nog een derde, gerelateerde factor valt aan te wijzen: wat had hij anders moeten doen? Aftreden zou hem hoe dan ook het hoofd hebben gekost; vluchten (waarheen?) eveneens.
Wat mij inspireert tot de vraag of de Perzen in de Oudheid een noodlotsbegrip hadden vergelijkbaar met het Griekse. Jona?
ik dacht aan tijd rekken en uitstel tot een gunstiger moment volgens de Babylonische kalender
Science fiction or history? Decide for yourself.
Volgens mij is het hele oude Griekenland een sprookje bedacht in Sankt Gallen.
Laat onverlet dat ik dit soort blogs met veel plezier lees waarvoor dank Jona.
…in Sankt Gallen: ik geloof het graag want ik ben een liefhebber van SF. Maar wie of wat bedoel je? Verminder mijn onkunde aub.
@Robbert Sankt Gallen, vindplaats van ontelbare historische manuscripten die vervolgens weer verdwenen als sneeuw voor de Zon. Sankt Gallen alwaar ook de basis is van de liberale Aristotelische mafia van het Vaticaan.
Laat mij proberen u een handje te helpen met het verminderen van onkunde:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wet_van_Poe
In donQ’s definitie zit wel degelijk een emoticon, want de echte Maffia schrijf je met twee ff.
Ma fia kan weinig anders betekenen dan mijn goedgelovige, o.i.d.
Na de twee overduidelijke reacties van zowel Don Quijotte als Frank B kan ik met een gerust hart voortgaan met mijn science fiction hobby. Dank daarvoor.
Overigens zie ik af van het gebruik van emoticons en probeer ik uit te komen met mijn oude vertrouwde hbs-taal.
Ik had altijd al het idee dat de slag bij Issos veel belangrijker was dan Gaugamela. En denk inderdaad ook dat het leger van Darius daar met z’n betere troepen stond, die jammer voor hen toch de slag verloren.
Fraaie penning; mooie blog!
Ik denk niet dat daar bij Gaugamela allemaal rekruten stonden, het waren vooral zeer veel bondgenoten die zo hun eigen agenda hadden. Deze nomaden en bergbewoners waren uitstekende krijgers, maar ze stonden niet onder het bevel van Perzen maar van hun eigen aristocratie, en waren geronseld met de belofte van een rijke buit. De eerste aanval, door de Perzen met strijdwagens, was wel degelijk succesvol, en Alexanders linkervleugel had het tot het einde toe zwaar te verduren tegen Darius’ rechtervleugel (onder bevel van de doodgezwegen Bessos, niet onder de verrader Mazaios), maar na deze eerste successen verlieten veel bondgenoten het slagveld om het Macedonische kamp te plunderen, tot woede van de daar aanwezige moeder van Darius. Het ontbrak Darius dus niet aan goede soldaten, maar aan betrouwbare soldaten.