“Aan het begin van het tweede millennium”, zo schrijven Luuk de Blois en Bert van der Spek in hun handboek Een kennismaking met de oude wereld, “kwamen in Mesopotamië twee staten tot ontwikkeling die de volgende vijftienhonderd jaar een hoofdrol zouden blijven spelen, namelijk Assyrië en Babylonië.” Over deze staatsvorming (of beter: staats-her-vorming, want er waren al staten) zeggen ze ook dat de Amorieten een rol speelden, een volk van herders dat al eerder vanuit het westen was gekomen.
Nomadische volken komen en gaan in de geschiedenis. Zo’n stamsamenleving clustert rond een leider, blijft bij elkaar, verplaatst zich, valt weer uit elkaar, herclustert. Soms kan de naam eeuwenlang bestaan terwijl de samenstelling van de groep volledig is veranderd. Dat lijkt hier ook het geval te zijn geweest. Voor de klerken van Sumer, Akkad en de Syrische stad Ebla waren de Amorieten oude bekenden; in Mesopotamië was hun naam vrijwel synoniem voor westerling.
Volksverhuizing
Tijdens de klimaatcrisis waarover ik al schreef, raakten ze op drift en ze namen uiteindelijk de macht over in Aššur, Babylon en het Syrische Mari. Daarbij pasten ze zich aan, bijvoorbeeld doordat ze Akkadisch gingen spreken en hun oudere, West-Semitische taal opgaven. Je kunt het misschien vergelijken met de Germaanssprekende groepen die zich in de Late Oudheid vestigden in het Romeinse Rijk, Latijn gingen spreken, het christendom aanvaardden en na de desintegratie van opgemeld wereldrijk nieuwe dynastieën vestigden. De Visigoten, de Sueben, de Franken.
Maar net als bij die volken en die volksverhuizingen, zijn er problemen. Het eerste is dat we te maken hebben met groepen die door klerken met een bepaalde naam worden aangeduid en dingen deden die die klerken de moeite van het noteren waard vonden, maar dat dit niet zoveel zegt over wie het feitelijk waren. Het voornaamste dat we weten is dat westerlingen met West-Semitische namen zich vestigden in Mesopotamië.
Maar het probleem is complexer. In de Oudheid waren mensen hypermobiel. De vraag komt op wat een volksverhuizing eigenlijk is als iedereen voortdurend verhuist. Dit geldt zeker voor nomadenstammen en al helemaal als er na een klimaatcrisis meer mensen aan het bewegen zijn.
DNA
Een jaar of vier geleden is er althans enig licht op de situatie geworpen toen onderzoekers in Sidon het DNA analyseerden van zeven mensen die daar zo rond 1700 v.Chr. waren bijgezet. Daaruit bleek dat zij afstamden van een oudere bevolking, met wortels in het Neolithicum, en een tweede groep die tijdens die klimaatcrisis was aangekomen. Hun DNA leek op dat van mensen die in het derde millennium hadden gewoond in Iran.
De onderzoekers attendeerden erop dat de door deze fusie ontstane genetische “mix” nog altijd dominant is in Libanon. Dat is een nette manier om eraan te herinneren dat alle Libanezen broeders zijn. Ze hebben meer met elkaar gemeen dan met soennitische geloofsbroeders in Saoedi-Arabië, Egyptische proto-Druzen, christelijke Kruisvaarders. Er zijn nogal wat imaginary homelands in Libanon. Netjes en onberispelijk als de bewering over de continuïteit van de Libanese genen-pool is, is het tevens een politisering van de wetenschap. Ik houd daar niet van. Relevantie is de vijand van de geschiedenis.
Voor ons relevant: de door fusie van oud-Levantijnse en Iraanse elementen tot stand gekomen bevolking, dat zijn dus die Amorieten. Aan het toch al complexe plaatje van deze groep, die we herkennen aan West-Semitische namen, moeten we dus toevoegen dat er een oost-west-migratie is geweest van Iran naar Syrië.
Oei, wat ingewikkeld! Als ik het goed begrijp zijn dus Iraniërs naar Syrie geëmigreerd en vervolgens als Amorieten weer terug oostwaarts gegaan? Of zit ik er naast? Ik vind al de genoemde dateringen (“aan het begin van het tweede millennium”, “derde millennium”, “1700 v Chr”) redelijk verwarrend. Ik ben blij dat ik hier geen examen over hoef te doen…
Ja, het is zo ingewikkeld als je denkt. We krijgen gewoon meer detail in beeld.
Een volksverhuizing is mobiliteit met politieke consequenties? Is dat wat als omschrijving?
Er is heel veel mobiliteit met politieke consequenties (geweest), die toch geen volksverhuizing was. Zoals de verovering van Amerika en Australie door Europeanen. Of Siberië door de Russen. Of de Arabieren die erop uit trokken om de islamitische wereld tot stand te brengen. En er zijn, denk ik, maar heel weinig verhuizingen waarbij een heel volk erop uit trekt. Misschien de Magyaren. Of de Hunnen. Dat heeft dan wel altijd politieke consequenties. Of tijdens de zgn grote volksverhuinzing er echt hele volkeren op uit trokken, of dat b.v. de Vandalen pas een volk werden teon ze samen aan het trekken waren, weet ik niet.
“En er zijn, denk ik, maar heel weinig verhuizingen waarbij een heel volk erop uit trekt.”
Ierland, vanaf 1850, na de mislukte aardappeloogsten. Directe politieke consequenties had dat niet, ook al heeft het land heden ten dage nog altijd veel minder inwoners dan in 1840.
Leuke suggestie, ja.
Doet een beetje denken aan “een taal is een dialect met een leger”.
De Grote Volksverhuizingen – gaat ook eigenlijk alleen over de de invallen van merendeel Germaanse groepen in het Romeinse rijk (Oost en West) vanaf zeg ruim genomen tweede helft vierde eeuw n. Chr. die in het Westen in de vijfde eeuw ook echt tot politieke veranderingen leidde. Het is – Völkerwanderung – ook een erg Duits historiografisch begrip.
Misschien minder bruikbaar voor andere periodes.
Dus de Longobarden (zesde eeuw) tellen niet mee? En hoe zit het met de Vikingen/Noormannen?
Politieke consequenties in overvloed; ik waag een gokje dat de oorzaken hetzelfde zijn als bij Gothen, Franken, Vandalen en al die andere groepen.
Ja hoor Frank, de Langobarden mogen ook mee doen.
Norman Davies laat in zijn Europe, a history (Oxford 1996) in het hoofdstuj Origo: the birth of Europe de Volksverhuizingen doorlopen tot zeg maar de Mongoolse invallen.
Dus de Britten naar Bretagne, Scoti, Slaven, Avaren, Khazaren, Vikingen, Magyaren, Normandiërs, Petsjenegen, Koemanen, Mongolen, Tataren, Turkstaligen en vast nog meer, allemaal mogen ze meedoen!