De Arabisering van de Maghreb

De grote moskee van Kairouan

Een tijdje geleden kreeg ik een vraag naar de arabisering van de Maghreb. Anders gezegd: waarom zijn de mensen in het noordwesten van Afrika Arabisch gaan spreken? Vroeger spraken ze immers Latijn en daarvoor woonden er mensen die een taal spraken die ik gemakshalve Numidisch zal noemen. Ook zijn er nog Berbers. Kortom, hoe zit het?

Ik ben geen arabist en elk antwoord dat ik geef moet met een korreltje zout worden genomen. Ik denk echter dat ik wel een paar factoren kan noemen.

Verovering

Primo, de Arabische veroveringen vormden hoe dan ook de beslissende factor. In 647 intervenieerde een Arabisch leger in een burgeroorlog in wat bekendstond als het Exarchaat van Karthago, ofwel het door de Byzantijnen op de Vandalen heroverde Afrika. Bij het huidige Sbeitla versloegen de Arabieren een opstandeling – let op: ze werkten hier samen met de Byzantijnen – en lieten zich vervolgens afkopen. Een kwart eeuw later rukten de Arabieren op tot Kairouan, en weer een kwart eeuw later (in 695 om precies te zijn) viel Karthago. De Byzantijnen heroverden de stad en verloren haar definitief in 698. Daarmee lag de weg naar het westen open. Berbers boden nog weerstand maar in 708 stonden de Arabische troepen aan de Atlantische Oceaan. Drie jaar later staken ze de Straat van Gibraltar over. Het Rijk van Toledo, centraal georganiseerd als het was, viel in één klap.

De regio maakte nu deel uit van het Kalifaat van Damascus, waar het Arabisch de kanselarijtaal was. Het is echter onduidelijk in welke mate het Arabisch ook de taal was van bijvoorbeeld de krijgsmacht. De Arabische legers bestonden vaak voor een groot deel uit soldaten die waren gerekruteerd na de voorafgaande verovering. Er kwamen dus Egyptische manschappen onder een Arabisch-sprekende commandant naar het westen. Het leger dat Iberië onderwierp, bestond voor de helft uit Berbers. (De Arabische expansie in Europa kwam niet ten einde door de Slag bij Poitiers, maar doordat de Berbers en Arabieren in Iberië belandden in een burgeroorlog.)

Islamisering

Waren de mensen nu onderdeel van een wereldrijk met Arabischsprekende bestuurders, de talige werkelijkheid was complex. Veel bevolkingsgroepen waren verplaatst. De bewoners van het net onderworpen Tunesië spraken van huis uit Latijn en Numidisch, maar onder Arabische heerschappij waren daar nu Egyptisch en Grieks bij gekomen. En dan waren er ook nog Berbers, die talen (meervoud) spraken die op een of andere manier leken op Numidisch.

De religieuze kaart was al even complex, met de officiële christelijke kerk naast de donatisten, en verder joden en late groepen heidenen. Plus het nieuwe geloof van de Arabieren, dat nog volop aan het uitkristalliseren was. Dat laatste wist u natuurlijk wel, maar het kan niet vaak genoeg worden benadrukt dat de Arabische veroveringen en de islamisering twee processen zijn geweest. De eerste werden mogelijk door enorme maatschappelijke spanningen in de laatantieke samenleving, Voor het gros van de bevolking was het einde van de complexe staatsapparaten van de Sassanieden en Byzantijnen een oplossing. Hett tweede, religieuze proces was meer een ontwikkeling binnen het grotere geheel. Samenvattend: eerst stortte de laatantieke samenleving in, vervolgens vulden de Arabieren het politieke vacuüm, in de zo geschapen politieke eenheid groeide een nieuwe levensbeschouwing.

En daarin speelde de Arabische taal een belangrijke rol. De Koran geldt als uniek en onvertaalbaar. Vertalingen van het boek hadden (en hebben) de status van uitleg of commentaar. Wie het nieuwe geloof aanvaardde, en dat had fiscale voordelen, pikte al snel wat Arabisch op. Dit bevorderde de arabisering.

De beginsituatie

Wat ik hier beschreef, wordt wel aangeduid als elite dominance: een nieuwe elite, dit keer religieus, heeft invloed op wat de samenleving doet. Wie tot de elite wil behoren, neemt de taal vervolgens over. Arabisering dus. Andere voorbeelden van dit proces zijn de Galliërs die Latijn (en dus Frans) gingen spreken of de volken van Latijns Amerika die het Spaans aanvaardden.

Het is echter te simplistisch aan te nemen dat elite dominance de arabisering van de Maghreb volledig verklaart. De Iraniërs en de Turken zijn geen Arabisch gaan spreken, hoewel ook zij zich bekeerden tot de islam. Zo had het ook met de arabisering van de Maghreb kunnen gaan. En voor de Berbers ging het ook zo: wel islamitisch, niet Arabisch.

Ik vermoed dat een rol heeft gespeeld dat er al wat voorwerk was gedaan. Al voor de Romeinen kwamen, waren er Fenicische handelsposten gesticht langs de kusten van het westelijke Middellandse-Zee-gebied. De Feniciërs hadden hun taal meegenomen en die had invloed gehad op de Numidische en Berbertalen. Omdat men dus al een Semitische taal kende, was de aanvaarding van het Arabisch in de Maghreb eenvoudig. En in de Maghreb won het Arabisch sneller terrein aan de ooit Fenicische kust dan in het minder gefenicifieerde binnenland.

Tot slot

Hét Arabisch bestaat niet. Er is verschil tussen de taal van Libanon en de Maghreb. De aanwezigheid van Latijn-, Numidisch-, Grieks- en Berber- sprekenden zal een factor zijn geweest waardoor het westelijke Arabisch anders is dan het oostelijke Arabisch, waarop het Grieks, Koptisch, Aramees en Perzisch invloed hebben gehad.

Toch bestaat er iets als standaard-Arabisch. Dat is deels een officiële norm, maar komt ook doordat Arabieren vergelijkbare boeken lezen, allemaal luisteren naar dezelfde radiostations, kijken naar dezelfde Egyptische films, luisteren naar dezelfde muziek – of dat nu Umm Khaltum is of rai – en kijken naar dezelfde TV-programma’s, zoals Arabs Got Talent. De arabisering is geen gebeurtenis uit de Late Oudheid; de ontwikkeling is nog volop gaande.

Deel dit:

11 gedachtes over “De Arabisering van de Maghreb

  1. “Andere voorbeelden zijn de Galliërs die Latijn (en dus Frans) gingen spreken”

    Tsja, dat deden die Galliërs ook niet echt snel – nog in de vijfde eeuw klaagt Sidonius Appolinaris erover dat zijn Gallische medeburger Keltisch spreken. Misschien moet je hier ‘Franken’ schrijven in plaats van ‘Galliërs’?

    En dat geeft ook wel aan dat het om een proces van eeuwen gaat – zo’n domionante taal wordt eerst geïtroduceerd, vervangt dan de vorige dominante taal als tweede taal naast wat men thuis spreekt, en pas heel veel later kan die taal zelf de hoofdtaal worden. Ik heb wel eens gelezen dat de echte Arabisering van Noord Afrika vooral begon nadat men Spanje verloren had.

    Ik weet het niet, maar het zou mij niet verbazen dat pas toen het Arabisch dominant werd. Dat zou ook verklaren waarom Arabisch geen dominante positie in Iran of Turkije kreeg, want tegen die tijd waren daar dynastieën aan de macht die Perzisch en Turks waren.

    1. Je hebt gelijk maar je eerste voorbeeld, daar twijfel ik bij. Als Sidonius Apollinaris beweert dat iemand Keltisch spreekt, zou ik dat niet helemaal serieus nemen. Het is zoiets als dat wij zeggen dat Jona Lendering eruit ziet als een neanderthaler: een beroep op een zekere ouderdom om een verwijt te verkopen.

      1. Frans Buijs

        Keltische talen worden nog steeds gesproken, bijvoorbeeld in Bretagne. Het duurde al behoorlijk lang voordat heel Frankrijk Frans sprak, dus zo gek vind ik het niet dat er ook in de 5e eeuw nog Keltisch gesproken werd.

        1. Jacob Krekel

          Met dien verstande dat het Bretons niet de taal is van de door Caesar daar aangetoffen Galiërs, maar is meegebrachte door Keltisch sprekende immigranten uit Engeland.

        2. Huibert Schijf

          In het klassieke boek van Eugen Weber, Peasants into Frenchmen (1976) wordt verteld dat in Zuid-Frankrijk tot in de jaren twintig Lanquedoc nog steeds werd gesproken, nadat een Frans civilisatieproces al vijftig aan de gang was.

          1. Rob Duijf

            Het Occitaans wordt nog steeds gesproken.

            https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Occitaans

            Frankrijk heeft ‘Het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden’ nog steeds niet officieel ondertekend. De grondwet is weliswaar gewijzigd, maar de idee van ‘unité’ en ‘égalité’ – één land, één taal – staat ratificatie kennelijk nog steeds in de weg.

            https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Europees_Handvest_voor_regionale_talen_of_talen_van_minderheden

            Twee jaar geleden vertelde een stokoude Bretonse dame over de systematische onderdrukking in haar jeugd van taal en cultuur. Het was verboden op school Bretons te spreken – de enige taal die zij en veel andere kinderen spraken. Ze moesten maar zien hoe zich redden met het Frans, want enige begeleiding was er niet.

            Er is al decennia een sterke opleving van het Bretons én van Bretons nationalisme. ‘Breiz!’ is zoiets als ‘Frieslân boppe’. Daar zijn ze in Parijs niet blij mee.

            De oude Bretonse dame begrijpt het overigens niet. Haar kleinkinderen houdt ze voor: ‘Leer Frans, daar kom je tenminste nog ergens mee…’

            1. Rob Duijf

              Voor de volledigheid: de idee van ‘unité’ en ‘égalité’ – één land, één volk, één taal; de ondeelbaarheid van ‘La Republique’. In feite een post-Napoleontische gedachte die teruggrijpt op de Franse revolutie.

              1. Frans Buijs

                Yep. En dus moest heel Frankrijk verplicht Frans leren. Daar sta je niet altijd bij stil, dat die eenheid iets is wat van bovenaf is opgelegd. Dat Fransen Frans spreken lijkt de normaalste zaak van de wereld, maar ook daar zit weer van alles en nog wat achter.

              2. Ben Spaans

                Een post-Napeleontische reactie die teruggrijpt op de Franse Revolutie – ja nu begrijpen we alles!🙂

  2. FrankB

    “Hét Arabisch bestaat niet.”
    Het ligt nog wat ingewikkelder. Er is een moderne, gestandaardiseerde vorm (enigszins vergelijkbaar met ABN, dat ook maar weinig gesproken wordt) en er is het zogenaamde Klassieke Arabisch, dat een liturgische taal is.

    https://en.wikipedia.org/wiki/Modern_Standard_Arabic

    De Arabieren zelf maken nauwelijks onderscheid tussen de twee.

Reacties zijn gesloten.