Een tijdje geleden kreeg ik een vraag naar de arabisering van de Maghreb. Anders gezegd: waarom zijn de mensen in het noordwesten van Afrika Arabisch gaan spreken? Vroeger spraken ze immers Latijn en daarvoor woonden er mensen die een taal spraken die ik gemakshalve Numidisch zal noemen. Ook zijn er nog Berbers. Kortom, hoe zit het?

Ik ben geen arabist en elk antwoord dat ik geef moet met een korreltje zout worden genomen. Ik denk echter dat ik wel een paar factoren kan noemen.

Verovering

Primo, de Arabische veroveringen vormden hoe dan ook de beslissende factor. In 647 intervenieerde een Arabisch leger in een burgeroorlog in wat bekendstond als het Exarchaat van Karthago, ofwel het door de Byzantijnen op de Vandalen heroverde Afrika. Bij het huidige Sbeitla versloegen de Arabieren een opstandeling – let op: ze werkten hier samen met de Byzantijnen – en lieten zich vervolgens afkopen. Een kwart eeuw later rukten de Arabieren op tot Kairouan, en weer een kwart eeuw later (in 695 om precies te zijn) viel Karthago. De Byzantijnen heroverden de stad en verloren haar definitief in 698. Daarmee lag de weg naar het westen open. Berbers boden nog weerstand maar in 708 stonden de Arabische troepen aan de Atlantische Oceaan. Drie jaar later staken ze de Straat van Gibraltar over. Het Rijk van Toledo, centraal georganiseerd als het was, viel in één klap.

De regio maakte nu deel uit van het Kalifaat van Damascus, waar het Arabisch de kanselarijtaal was. Het is echter onduidelijk in welke mate het Arabisch ook de taal was van bijvoorbeeld de krijgsmacht. De Arabische legers bestonden vaak voor een groot deel uit soldaten die waren gerekruteerd na de voorafgaande verovering. Er kwamen dus Egyptische manschappen onder een Arabisch-sprekende commandant naar het westen. Het leger dat Iberië onderwierp, bestond voor de helft uit Berbers. (De Arabische expansie in Europa kwam niet ten einde door de Slag bij Poitiers, maar doordat de Berbers en Arabieren in Iberië belandden in een burgeroorlog.)

Islamisering

Waren de mensen nu onderdeel van een wereldrijk met Arabischsprekende bestuurders, de talige werkelijkheid was complex. Veel bevolkingsgroepen waren verplaatst. De bewoners van het net onderworpen Tunesië spraken van huis uit Latijn en Numidisch, maar onder Arabische heerschappij waren daar nu Egyptisch en Grieks bij gekomen. En dan waren er ook nog Berbers, die talen (meervoud) spraken die op een of andere manier leken op Numidisch.

De religieuze kaart was al even complex, met de officiële christelijke kerk naast de donatisten, en verder joden en late groepen heidenen. Plus het nieuwe geloof van de Arabieren, dat nog volop aan het uitkristalliseren was. Dat laatste wist u natuurlijk wel, maar het kan niet vaak genoeg worden benadrukt dat de Arabische veroveringen en de islamisering twee processen zijn geweest. De eerste werden mogelijk door enorme maatschappelijke spanningen in de laatantieke samenleving, Voor het gros van de bevolking was het einde van de complexe staatsapparaten van de Sassanieden en Byzantijnen een oplossing. Hett tweede, religieuze proces was meer een ontwikkeling binnen het grotere geheel. Samenvattend: eerst stortte de laatantieke samenleving in, vervolgens vulden de Arabieren het politieke vacuüm, in de zo geschapen politieke eenheid groeide een nieuwe levensbeschouwing.

En daarin speelde de Arabische taal een belangrijke rol. De Koran geldt als uniek en onvertaalbaar. Vertalingen van het boek hadden (en hebben) de status van uitleg of commentaar. Wie het nieuwe geloof aanvaardde, en dat had fiscale voordelen, pikte al snel wat Arabisch op. Dit bevorderde de arabisering.

De beginsituatie

Wat ik hier beschreef, wordt wel aangeduid als elite dominance: een nieuwe elite, dit keer religieus, heeft invloed op wat de samenleving doet. Wie tot de elite wil behoren, neemt de taal vervolgens over. Arabisering dus. Andere voorbeelden van dit proces zijn de Galliërs die Latijn (en dus Frans) gingen spreken of de volken van Latijns Amerika die het Spaans aanvaardden.

Het is echter te simplistisch aan te nemen dat elite dominance de arabisering van de Maghreb volledig verklaart. De Iraniërs en de Turken zijn geen Arabisch gaan spreken, hoewel ook zij zich bekeerden tot de islam. Zo had het ook met de arabisering van de Maghreb kunnen gaan. En voor de Berbers ging het ook zo: wel islamitisch, niet Arabisch.

Ik vermoed dat een rol heeft gespeeld dat er al wat voorwerk was gedaan. Al voor de Romeinen kwamen, waren er Fenicische handelsposten gesticht langs de kusten van het westelijke Middellandse-Zee-gebied. De Feniciërs hadden hun taal meegenomen en die had invloed gehad op de Numidische en Berbertalen. Omdat men dus al een Semitische taal kende, was de aanvaarding van het Arabisch in de Maghreb eenvoudig. En in de Maghreb won het Arabisch sneller terrein aan de ooit Fenicische kust dan in het minder gefenicifieerde binnenland.

Tot slot

Hét Arabisch bestaat niet. Er is verschil tussen de taal van Libanon en de Maghreb. De aanwezigheid van Latijn-, Numidisch-, Grieks- en Berber- sprekenden zal een factor zijn geweest waardoor het westelijke Arabisch anders is dan het oostelijke Arabisch, waarop het Grieks, Koptisch, Aramees en Perzisch invloed hebben gehad.

Toch bestaat er iets als standaard-Arabisch. Dat is deels een officiële norm, maar komt ook doordat Arabieren vergelijkbare boeken lezen, allemaal luisteren naar dezelfde radiostations, kijken naar dezelfde Egyptische films, luisteren naar dezelfde muziek – of dat nu Umm Khaltum is of rai – en kijken naar dezelfde TV-programma’s, zoals Arabs Got Talent. De arabisering is geen gebeurtenis uit de Late Oudheid; de ontwikkeling is nog volop gaande.