Het gaat over Flevum, dus het is interessant. Archeoloog Arjen Bosman heeft bij Velsen een enorm groot Romeins kamp ontdekt, een castra. U leest er in De Volkskrant meer over. Nu waren er al heel lang twee Romeinse kampen bekend, die archeologen meestal aanduiden als Velsen-1 en Velsen-2. (Wat niet is verspoeld door het IJ en het latere Noordzeekanaal, is verstoord door de aanleg van Duitse versterkingen en de IJtunnels, dus u hoeft niet te gaan kijken.) Het nieuwtje is nu dat Velsen-2 zich veel verder naar het westen uitstrekte dan men aannam.
Het ontstaan van Velsen-1 is met jaarringen te dateren rond 15 na Chr. en lijkt in verband te staan met een vlootexpeditie van prins Germanicus richting Eems. Het einde wordt geplaatst rond 28, omdat de Friezen toen in opstand kwamen. Ik blogde er al eens over. Velsen-2 werd lange tijd geplaatst in de jaren veertig, toen keizer Caligula in Katwijk was en generaal Corbulo probeerde de Friezen te onderwerpen. Een groot Velsen-2 past daar goed bij.
Bosman – die ik ken omdat we samen het boek hebben geschreven waaruit bovenstaand plaatje komt – had al vastgesteld dat het hiaat tussen de twee periodes niet bestaat. In de jaren dertig is bijvoorbeeld een put geslagen. In elk geval hadden de Romeinen reden om in Velsen te blijven. Hier lag een van de mondingen van wat ooit Flevomeer heette en nu IJsselmeer. Bovendien was er een heiligdom met meer dan lokale betekenis.
Cui nomen Flevum
Maar hoe heette het Romeinse kamp? De Volkskrant noemt het Flevum. De Nederlandse archeologen noemen het ook zo. In de krant kun je de details niet tonen en voor de intern-archeologische communicatie maakt het zoveel niet uit, maar de identificatie is onzeker. Sterker nog, Bosmans ontdekking maakt dat we een hulphypothese moeten introduceren om de identificatie te handhaven.
De identificatie Velsen = Flevum is op zichzelf logisch genoeg. Archeologisch is vastgesteld dat in Velsen-1 is gevochten. Dat gevecht is niet heel precies dateerbaar maar
- we zijn in het gebied van de oude Friezen (de naam had destijds ook betrekking op Noord-Holland),
- de Friezen kwamen volgens de Romeinse auteur Tacitus in 28 tegen de Romeinen in opstand en vielen een castellum (fort) cui nomen Flevum aan
- de naam Flevum duidt op de nabijheid van het Flevomeer.
Velsen ligt op een passende plek waar op het juiste moment is gevochten. Met wat voorzichtigheid erbij is dit best een overtuigend bewijs.
De Vlie?
Die voorzichtigheid is nodig. Velsen is namelijk niet het fort dat het beste voldoet aan de criteria. Het is het enige fort dat we überhaupt archeologisch kennen.
En er zijn alternatieven denkbaar. Het Flevomeer waterde destijds ook naar het noorden af. Die stroom, de Vlie, is in de loop der eeuwen steeds breder geworden, zodat een fort dat daar heeft gelegen, inmiddels is verspoeld. Maar als u Germanicus was, zou u vermoedelijk het liefst daar richting Noordzee zijn gegaan. De kortere route stelde u minder bloot aan de woeste buitenzee. De naamsovereenkomst (Latijn Flevo en Flevum, Oudnederlands Flie, Middelnederlands Vlie) vormt ook een factor. Voor het goede begrip: de naam is gedocumenteerd bij Pomponius Mela, schrijvend rond 43 na Chr.: Flevo dicitur.
En er is meer. Bij de onvolprezen WBG verscheen een jaar of tien geleden Germania und die Insel Thule. Een team van landmeetkundigen, een astronoom en een archeoloog had de wereldkaart onderzocht van de tweede-eeuwse geograaf Ptolemaios. De kaart zélf is vermoedelijk verloren maar we hebben de coördinatentabellen. Die zijn voor Germanië echter nogal vreemd en de Duitse vorsers menen dat ze de vertekening, waaraan een systematische fout ten grondslag ligt, hebben doorgrond. Ze beweren ook dat ze die kunnen corrigeren.
De reactie bestond uit beleefd zwijgen. De recensies waren althans nogal eens zoutloze signalementen, zoals hier of daar. Hier treedt echter iemand wél in dialoog met het gelezene en hij spreekt het team aan op de te makkelijke aanname dat het coördinatenstelsel op landmeting gebaseerd is geweest. Was het niet eerder zo dat Ptolemaios zich baseerde op reisverslagen met afstandsaanduidingen en heeft hij niet die naar coördinaten omgerekend?
Dat zou best kunnen. Maar ook dit is een aanname. Aangezien de vertekening systeem vertoont, verdienen de Duitse onderzoekers serieuzer debat. En ook zij plaatsen Ptolemaios’ Φληούμ aan de Waddenzee.
Castra of castellum
Het Latijn maakt onderscheid tussen grote castra en kleine castella. In het Engels: fortresses en forts. In de moderne reconstructie, die een erkende oververeenvoudiging is, associëren we de castra met legioenbases en de castella met hulptroepforten. Het probleem dat Bosman nu op tafel legt, is dat Velsen een castra blijkt te zijn geweest terwijl Tacitus het heeft over een castellum.
We kunnen dit oplossen met een alleszins plausibele hulphypothese: Tacitus heeft het over Velsen-1 en niet over Velsen-2. Een andere manier om de identificatie Flevum = Velsen te redden, is de aanname dat castra en castellum erg losse termen waren. Ikzelf zou de identificatie niet opgeven.
Wel wijs ik erop dat het feit dat een alternatief bestaat dat niet langer te onderzoeken valt, niet wil zeggen dat dit alternatief er niet is. Ook wijs ik erop dat we een hulphypothese introduceren om vast te kunnen houden aan een idee dat ons goed bevalt. Dat is altijd riskant.
In feite maak ik dus opnieuw het punt dat ik onlangs maakte over de Drususgracht: dat zo’n kanaal er is geweest, is alleen te verdedigen door hulphypothesen te introduceren – in dat geval een dateringsfout bij Suetonius. Onze kennis van de Romeinse topografische namen is veel onzekerder dan aangenomen. En Velsen blijkt opnieuw een van de belangrijkste militaire opgravingen in Romeins Nederland.
Ik moet ineens weer denken aan de discussie of een groot fort castra of castrum heette. Het bouwwerk is een castrum, de naam kan castra zijn, toch? Ik heb het altijd een rare kwestie gevonden.
Overigens blij dat je benadrukt hoe onzeker de naam van het oude Velsen is. We doen zo vaak of we dingen weten dat we er zelf in gaan geloven.
Ja, volgens mij is castrum de aanduiding voor het materiële kamp en castra een element uit de naam, maar ik heb het niet gecontroleerd. En het interesseert me eerlijk gezegd ook niet voldoende. 😉
Nou ja, het is wel goed te blijven bedenken dat de quasi-Latijnse namen die archeologen gebruiken, niet per se het antieke Latijn weerspiegelen. Via Belgica, limes, lorica: de lijst is lang.
Pingback: 1000 vragen aan mezelf #60 | apenstaartjeweblog
Een castrum is een Romeins fort.
Een castra is Romeinse legerplaats.
Castra is een ‘plurale tantum’. Van zo’n woord bestaat in het Latijn dus alleen de meervoudsvorm.
Castrum, castra, castellum, castella. Het blijft fascinerend zo’n Romeins fort en Romeinse legerplaats in deze contreien. Dat de namen van de forten dan wel legerplaatsen vaak onzeker is, blijkt wel uit de diverse discussies hierover de afgelopen eeuw(en). En we weten nog steeds niet hoe het castellum in het huidige Leidsche Rijn heet. Dus heet het nu castellum Hoge Woerd.
Ik vraag me af of Velsen – waarvan wordt aangenomen dat het Flevum was – een castra is vergelijkbaar met bijv. de Hunerberg in Nijmegen-Oost – waarvan wordt aangenomen dat dat misschien wel Castra Herculis is. Dat was de basis van tenminste Legio I Germanica, maar was groot genoeg om twee en misschien wel drie legioenen te herbergen, toch zo’n 15.000 soldaten.
Fascinerend is het zeker, temeer omdat er niet ver van Flevum in Krommenie restanten zijn gevonden van wat mogelijk een Romeinse wachttoren is geweest uit dezelfde periode. Als dat zo is dan moeten er op signaalafstand meer zijn geweest, maar die zijn of archeologisch nooit herkend en vergraven, of verspoeld, of ze zijn nog niet ontdekt.