Ik constateerde al eerder dat De Blois en Van der Spek, de auteurs van Een kennismaking met de oude wereld, dicht bij de bronnen blijven als ze de politieke geschiedenis van de klassieke periode beschrijven. Traditioneel is het handboek niet alleen voor de Perzische Oorlog, de Archidamische Oorlog en de Dekeleïsche Oorlog. De paragraaf over de diverse Atheense bevolkingsgroepen (metoiken, slaven, vrouwen…) biedt weinig dat niet ook in 1970 zo geschreven zou zijn, al is me niet ontgaan dat de cijfers voor de bevolkingsomvang tussen de zesde en zevende druk zijn aangepast (en terecht).
Zwitsers zakmes
Ook als het gaat over kunst en religie, oogt het allemaal traditioneel. Zoals ik al eerder heb gezegd: dat is onvermijdelijk. Een handboek moet informatie geven waarover op college te discussiëren is. Het probleem heb ik ook al benoemd: terwijl je enerzijds moet vertrekken vanuit een algemeen bekende en dus traditionele basis, bied je zo wéér verouderde inzichten aan classici, archeologen en historici die zich niet specialiseren in de geschiedenis van de Oudheid. Ik weet de oplossing ook niet, maar het is wel alsof een student biologie die niet specialiseert in paleontologie nooit hoort hoe dankzij Lucy en het DNA-materiaal de menselijke stamboom is veranderd.
Ik ga nog even door. Het Attische drama krijgt anderhalve pagina, de geschiedschrijving krijgt er zelfs twee. Voor een algemene geschiedenis, waarin we zoeken naar de oorzaken van de gebeurtenissen, is dat te veel, want nog nooit heeft een tragedie of een boek over het verleden grootse of minder grootse gebeurtenissen veroorzaakt. Voor een cultuurgeschiedenis is het dan weer te weinig, want dan moet je toch echt meer vertellen over de problemen waar zo’n auteur voor gesteld stond. Je moet bijvoorbeeld uitleggen wat het doel van een tragedie was (katharsis) en hoe dat werd bereikt.
Nogmaals, dit zijn geen verwijten. Het is eerder de constatering dat een handboek een soort Zwitsers zakmes is. Het moet van alles tegelijk zijn en doet daardoor niets voldoende goed.
Nog meer oorlogen
Kortom, ik ben niet aan het bekritiseren maar aan het constateren. Op één punt denk ik echter dat het beter moet en ook kan: de behandeling van oorlog. Na de uitvoerige beschrijving van de vijfde-eeuwse oorlog verwacht je dat de vierde-eeuwse conflicten evenveel aandacht krijgen. De Korinthische Oorlog krijgt echter slechts één (lange) alinea. De Bondgenotenoorlog (357-355 v.Chr.) krijgt één zinnetje. Dat is nogal wat voor een conflict dat eindigde toen de koning van Perzië dreigde met militaire interventie. De constatering dat de Perzen tussen 413 en 340 telkens andere Griekse staten met subsidies ondersteunden, is dan ook echt te kort door de bocht. De Perzische invasie van Europa van 340, toen drie legers de Hellespont overstaken, blijft trouwens geheel onvermeld.
Net als de Derde Heilige Oorlog (356-346 v.Chr.), die begon toen Fokis zich bedreigd voelde door Thebe en het goud en zilver uit Delfi confisqueerde om huurlingen te werven. Thebe kon daarop voorwenden op te komen voor de eer van Apollo, waarmee het in feite de propagandaoorlog al had gewonnen. De kampioenen van Apollo wonnen de oorlog uiteindelijk, maar pas nadat ze steun hadden gekregen van Macedonië. Het handboek vermeldt hierover alleen dat koning Filippos profiteerde van de verdeeldheid van de Griekse stadstaten.
Dit is om twee redenen problematisch. In de eerste plaats omdat het belangrijk is te tonen hoe belangrijk de religieuze component was in de Griekse oorlogen. Het ging, anders dan Thoukydides wil doen geloven, zeker niet ten diepste om de macht. In de tweede plaats is het handboek simpelweg uit balans als de (goed gedocumenteerde) vijfde-eeuwse oorlogen wel en de (slecht gedocumenteerde) vierde-eeuwse oorlogen nauwelijks aandacht krijgen. Dan volg je niet het historisch proces maar de bronnen. En nogmaals, nogmaals: dat kan noodzakelijk zijn in een handboek, maar is problematisch.
Tot slot
Mijn advies zou zijn: reduceer de ruimte voor de Perzische Oorlog, de Archidamische Oorlog en de Dekeleïsche Oorlog tot drie keer één alinea. Krijgsgeschiedenis verhoudt zich sowieso tot geschiedenis zoals marsmuziek tot muziek, dus intellectueel is er geen verlies. En je wint zo de ruimte om de cultuurhistorische aspecten wat beter uit te leggen. Want ik wil zo langzamerhand toch weleens weten wat een katharsis is.
Het is preken voor eigen parochie wat ik nu doe, maar toch: dit is waarom JonaL’s werk belangrijk is.
https://www.space.com/james-webb-space-telescope-science-denial
Vergelijk ook het politieke incident waarvan Kaag (voor wie ik zelf maar weinig politieke sympathie heb) gisteren het slachtoffer werd.
Misschien kan dat handboek online (zodat men van de inhoud kennis kan nemen), want ik vraag mij af of er méér in staat dan in het voortreffelijke boek dat gymnasiasten (geen studenten, maar middelbare scholieren) vroeger bestudeerden: Leerboek der Oude Geschiedenis van dr H. van Gelder en bewerkt door dr D. Cohen en dr Elizabeth Visser.
Er staat zeker véél meer in dan in het oude handboek van Van Gelder (dat ikzelf op het gymnasium ook nog te bestuderen kreeg). Het boek is niet online, maar te koop in het Nederlands (bij Coutinho), het Duits (bij Steiner) en het Engels (bij Routledge).
Het ging, anders dan Thoukydides wil doen geloven, zeker niet ten diepste om de macht.
Ik denk dat godsdienst geen essentiële voorwaarde is voor het ontstaan van oorlog, in ieder geval veel minder dan macht en buit. Als godsdienst beschikbaar is, voegen de oorlogvoerenden hem wel eens toe aan hun gereedschapskist, maar – bij voorbeeld – in de tijd van de zgn godsdienstoorlogen was het belangrijkste conflict in Europa dat tussen Habsburg en Frankrijk, beide met katholieke heersers. Ook bij de meest recente oorlog in Europa speelt godsdienst geen enkele rol.
Ik vrees dat je de menselijke irrationaliteit onderschat. Natuurlijk is godsdienst misbruikt en gemanipuleerd door (niet eens heel cynische) politici, maar ik zou de ernst van de Griekse zorg voor de orakelsteden niet onderschatten.
De patriarch van de orthodoxe kerk in Moskou steunt Poetin, dus godsdienst speelt wel degelijk een rol in de huidige oorlog in Oekraïne.
Jullie spreken elkaar niet echt tegen. Om te beginnen is georganiseerde religie per definitie politiek en draait onder andere om macht.
De ‘orthodoxe’ kerk in Rusland steunt de overheid altijd in oorlogen, ‘zelfs’ die van de Sovjet-Unie.
De formele titel van de kerkvorst in kwestie is de Patriarch van Moskou en Geheel Rus’ voor de volledigheid.
Profiteerde het Perzische rijk van de verdeeldheid in Griekenland of maakte het zelf min of meer een comeback in de vierde eeuw v. Chr.?
Dank, Jona, voor je aandacht voor en opbouwende kritiek op dit boek. Het schrijven van een handboek is inderdaad een onmogelijke opdracht en de vergelijking met een Zwitsers zakmes vind ik heel toepasselijk. Dank ook voor je verwijzing naar Hansen. Misschien kan ik er in een volgende druk iets over zeggen (de Engels editie is bijna uitverkocht en wordt herdrukt). Fouten en onvolkomenheden zijn trouwens niet onprettig. De Utrechtse hoogleraar oude geschiedenis H.T. Wallinga verzuchtte vaak: “bewaar me voor een goed handboek”. Je wilt op college graag nog iets toe te voegen en te bediscussiëren hebben.
In de meeste gevallen kosten je adviezen extra pagina’s. Daar kan ik nooit gehoor aan geven omdat het boek nu eenmaal in het onderwijs gebruikt moet worden en in dat onderwijs aan universiteiten en HBO’s is nu eenmaal steeds minder tijd is voor vakinhoud. In dit geval geef je wel aan waar we zouden kunnen snijden. Je suggereert wat minder aandacht te besteden aan de oorlogen in de vijfde eeuw en meer aan die van de vierde eeuw. Dat advies ga ik niet opvolgen. Daarvoor zijn verscheidene argumenten aan te voeren. 1. Uit mijn jarenlange ervaring weet ik dat studenten de grootste moeite hebben het enorme aantal oorlogen uit de oudheid te onthouden en uit elkaar te houden. Je kunt dus niet alles vertellen. Geen 4 Samnitische oorlogen dus, die ik allemaal wel heb moeten leren (maar vergeten heb). Naar mijn mening kun je beter een paar oorlogen wat uitgebreider behandelen en anderen heel summier of niet. Evengoed is de klacht van studenten steevast: er staan veel te veel oorlogen in. Als je alle oorlogen kort wilt behandelen wordt het helemaal een brij voor de eerstejaars studenten. De meeste studenten heten geen Jona Lendering en weten vrijwel niets van de oudheid als ze aan hun studie geschiedenis beginnen. 2. In de inleiding van ons boek geven wij aan dat we bij de keuze van thema’s rekening gehouden hebben met de rol die de gebeurtenissen spelen in het debat en ind e beeldvorming in latere eeuwen. Dan krijgen de oorlogen van de vijfde eeuw dus prioriteit.
Overigens kreeg de Corinthische oorlog en de “koninsgvrede” (387/6) wel extra aandacht. Er komt zelfs het enige citaat uit een oude bron voor: de vredesbepalingen die Artaxerxes II aan de Griekse wereld oplegde. Dit om nog maar eens aan te geven dat de Perzen weliswaar in 480 en 479 verslagen waren, maar in de vierde eeuw op andere wijze de Griekse wereld doodleuk domineerden. Dit om het traditionele beeld weg te nemen dat het Perzische rijk na Xerxes ernstig verzwakte. Quod non.
“Je wilt op college graag nog iets toe te voegen en te bediscussiëren hebben.”
En dat is meteen de oplossing. Een beetje onderwijzer/leraar/docent/watdanook die die naam waard is zoekt altijd naar manieren om iets eigens in te brengen.