Alsof ik het de laatste weken nog niet genoeg heb gehad over Libanon, waag ik er nog maar eens een stukje aan. Het bovenstaande mozaïek zag ik namelijk in Byblos, toen ik van de kerk van Johannes Marcus afdaalde naar het noordelijke haventje. Het zat gewoon in een muurtje ingemetseld.

Ik kan er nergens informatie over vinden. Het is, zo verzekerde mijn Libanese vriendin en collega Françoise me, niet opgenomen in Nada Helou’s Les mosaiques protobyzantines du Liban (2019), wat zou kunnen betekenen dat het een zeer recente vondst is of een moderne namaak. Dat laatste kan natuurlijk. Maar toch: je zou van iemand die een leuke decoratie laat maken, verwachten dat hij kiest voor iets onbeschadigds. Het eerste kan ook. Ondanks alle ellende is er nog archeologisch onderzoek in Libanon en een door mij geraadpleegde archeoloog herkende zo snel geen sporen die duidden op vervalsing. Ik heb inmiddels wel horen vertellen dat het in een huis is gevonden, maar dat kan ook een valse provenance zijn.

De man op het mozaïek is gehuld in een mantel en steekt zijn handen uit naar rechts. Twee linten of banden hangen neer, waarvan er een is voorzien van een H. Zulke letters zien we wel meer op priesterlijke gewaden, bijvoorbeeld in het recent ontdekte mozaïek in de Huqoq-synagoge in Israël. Of in het apsismozaïek van de SS Cosma e Damiano in Rome. Ik weet niet wat rechts op het mozaïek stond, maar het kan een poort zijn met twee zuilen ernaast. Dat is een Levantijnse manier om tempels af te beelden. Zeker weten doe ik het niet maar tot nader order identificeer ik deze man als een priester.

Wees gezond

Nu het opschrift. Recht boven zijn hoofd staat παί Διός, “zoon van Zeus”. Het probleem zit bij de letters die er voor staan: ΗΙΑ ΣΥ. Mijn eerste gedachte was dat het de groet is die je vaak hoort in Griekenland, ja sou. Maar dat spel je als γεια σου en het is bovendien Nieuw-Grieks. Niet het Grieks dat je zou verwachten op een mozaïek uit de Romeinse tijd. Van de andere kant, die moderne groet moet toch ergens vandaan komen.

Gelukkig bestaat Whatsapp. Op oudejaarsavond kon ik Gert Knepper raadplegen, die ook weleens schrijft voor deze blog. Die wist dat de hedendaagse Griekse groet is afgeleid van ύγιεία, “gezondheid”. In papyri vinden we bijvoorbeeld de formule εἴη μὲν ὑγίεια, “laat gezondheid je deel zijn”. Als groet is het niet heel anders dan het Romeinse vale, “wees gezond”.

De spelling op het mozaïek, ΗΙΑ, past daar bij. De uitspraak van de Griekse υ en ει in ύγιεία waren al in de derde eeuw v.Chr. veranderd in /i/. Dit verschijnsel staat bekend als iotacisme en ik noemde het al eens. Ook de uitspraak van de γ was veranderd: voorafgaand aan een /e/ of /i/ was dat een /j/ geworden. Het woord ύγιεία  klonk dus als ie-jie-a. Een mozaïeklegger die op zijn gehoor af ging, zou het fonetisch kunnen spellen als ΗΙΑ.

De twee laatste letters, ΣΥ, betekenen gewoon “jij”. Kortom, we zien hier de antieke voorganger van de moderne Griekse groet, en we lezen “Wees gezond, jij zoon van Zeus”.

Alexander

Als dit allemaal klopt, hebben we hier vermoedelijk een afbeelding van het bezoek van Alexander de Grote aan het orakel van Ammon in Siwa. Ploutarchos schrijft daarover:

Sommigen zeggen dat de priester hem uit vriendelijkheid in het Grieks wilde toespreken met de woorden o paidion [“mijn zoon”], maar door zijn vreemde tongval de slotklank als een s uitsprak in plaats van een n, en o paidios zei. Alexander zou blij zijn geweest met die verspreking en het verhaal zou zijn verbreid dat de god hem als “zoon van Zeus” [o pai Dios] had aangesproken. (Alexander 27.8; vert. Hetty van Rooijen)

Let wel: ik schrijf “als dit allemaal klopt”. Ik weet alvast niet of dit mozaïek echt is. Het kan recent zijn vervaardigd door iemand met een passie voor Alexander de Grote. Het is wel wat raar, immers, dat het mozaïek niet is opgenomen in het wetenschappelijke standaardwerk. Los daarvan: waar is Alexander? We hebben maar een deel van het mozaïek. En tot slot: ik ken geen parallel voor deze afbeelding. Nu wil ik niet beweren dat ik alle afbeeldingen van Alexander ken, maar een nooit afgebeelde scène uit zijn leven: dat moet voorzichtig stemmen.