Van de minder bekende goden uit de Oudheid is Zeus Ammon wellicht een van de bekendere. U herkent hem aan de ramshoorns op zijn hoofd en weet wellicht dat Alexander de Grote zich beschouwde als zoon van Ammon. Maar ook al gaat om een van de bekendere onbekenden, er is veel onduidelijk.

Wat wél zeker is: Ammon had zijn vereerders aanvankelijk onder de Libische woestijnstammen, bijvoorbeeld in de oase van Siwa. Daar bezat hij een beroemd orakel. Mogelijk was Ammon dezelfde als de Karthaagse god Ba’al-Hammon, maar dat is alleen gebaseerd op de naamovereenkomst. Een naamovereenkomst die zwakker is dan ze lijkt, want de Libiërs schreven helemaal niet en de Karthagers noteerden alleen medeklinkers. Het is alleen in het Grieks dat de namen op elkaar lijken en het kan zijn dat de Grieken één godsnaam herkenden waar feitelijk twee godheden bestonden.

We hebben uit Libië wel afbeeldingen van de ramsgod, vaak op graven en soms met hyena’s, wat suggereert dat deze godheid iets met de dood van doen had. De associatie van Ammon met de Karthaagse, Egyptische, Griekse en Romeinse oppergoden, suggereert dat de Libische god ook aan het hoofd van de godenwereld stond.

Ammon in Egypte

In elk geval namen de Egyptenaren de god over en zij identificeerden de ramsgod met hun eigen oppergod Amun. Het orakel van Siwa gold bij hen als dat Amun, meester van de goede raad. De eerste farao die aan de geëgyptiseerde Ammon zou hebben geofferd was Bakenranef (r.720-715), maar de bron die dat vermeldt is de Romein Tacitus, ruim acht eeuwen na de gebeurtenissen. We mogen dus wel wat vraagtekens plaatsen.

We hebben meer zekerheid over de eeuw erna, als de koningen van de Zesentwintigste Dynastie tempels bouwen in Siwa. Meervoud. Archeologen hebben een orakeltempel en een gewoon heiligdom geïdentificeerd.

Alexander, zoon van Ammon

Een ander centrum van de eredienst was de Macedonische stad Afytis. Hier zal Alexander zijn begonnen Ammon te vereren. Toen hij in de winter na zijn troonsbestijging de Griekse stad Thebe met de grond gelijk maakte, eiste hij dat het huis van de dichter Pindaros gespaard zou blijven: de eerste Griekse dichter die over Ammon had geschreven.

Later, in februari 331 v.Chr., bezocht Alexander het orakel in Siwa. Volgens Arrianus deed de Macedonische koning dat om zijn legendarische voorouders Perseus en Herakles te imiteren. Als dit waar is, impliceert Arrianus meer dan hij echt zegt. Sinds de vijfde eeuw v.Chr. gold Perseus namelijk als stamvader van de Achaimeniden, het Perzische koningshuis, terwijl iedereen wist dat de Macedonische koningen afstamden van Herakles. Als Alexander naar Siwa ging om in de voetsporen van deze twee halfgoden te treden, was dat een religieuze voorbereiding op de verovering van Perzië.

Hoe dit ook zij, het resultaat was belangrijk: een Ammonpriester in Siwa begroette Alexander als zoon van Ammon, en die begon te geloven dat hij inderdaad een halfgod was. Volgens een overigens vijandige bron, Efippos, droeg Alexander bij openbare gelegenheden weleens de hoorns van zijn goddelijke vader Ammon. We kunnen de waarheid van deze mededeling niet vaststellen, maar onmiddellijk na zijn dood sloegen zijn opvolgers munten waarop de grote koning zo stond afgebeeld. De Ptolemaïsche koningen lieten zich ook zo afbeelden.

Ammon geëxporteerd

Een andere beroemde bezoeker was Hannibal, die te horen kreeg dat hij zou worden begraven in Libyssa. Hannibal kende een stad in Afrika met die naam maar stierf in een stad in Bithynië die eveneens zo heette. Soortgelijke anekdotes bestaan over Kambyses, over Seleukos I Nikator en over Julianus de Afvallige: steeds is het orakel zijn bezoekers te slim af.

In de Romeinse tijd raakte het orakel van Siwa in verval, maar was de god populairder dan ooit. Keizer Augustus gebruikte afbeeldingen van Jupiter-Hammon ter decoratie van het forum dat hij wijdde aan Mars Ultor. Van de soldaten van het Derde Legioen Cyrenaica is bekend dat ze de Libische godheid vereerden.

De cultus verspreidde zich tot aan de Rijn, ver weg van de Libische geboorteplaats van de god. Het Stadsmuseum in Woerden bezit een terracotta Jupiter-Hammon, uit Moers hebben we phalera (een militaire onderscheiding) met een afbeelding van de god. Ik toonde al eens over een olielampje aan Augsburg.

De afbeelding hiernaast toont een Jupiter-Hammon die is gevonden te Lechenich, niet ver van Bonn. Ik houd van dit soort zandstenen sculptuur. Het is in zijn ruwheid interessanter dan de perfecte marmeren beelden die de Grieken hebben gemaakt. Die zijn natuurlijk niet lelijk, maar ik kan eindeloos kijken naar de kracht van deze zandstenen Ammon.