Er waren al vroeg contacten tussen Europa en Centraal-Azië. Zo drong Alexander de Grote door tot in Centraal-Azië en veroverde het oasestadje Marakanda, nu Samarkand geheten. De bloeitijd van de grootste en rijkste marktplaats, en het centrum van islamitische geleerdheid en astronomie, begon echter vele eeuwen later, na de komst van de Islam naar Centraal-Azië.

De Romeinen kenden peper en zijde afkomstig van handelsroutes uit het Oosten. Een kostbaar zilver peperpotje, gemaakt tussen 350 en 400 na Chr. en gevonden in Engeland, getuigt daarvan. Het potje laat ook duidelijk zien dat alleen welgestelden zich peperkorrels konden veroorloven.

De uitvinding van de Zijderoute

Ferdinand von Richthoven. Der Erfinder der Seidenstraße, luidt de titel van een door de Duitse sinoloog Marcus Hernig geschreven innemende biografie (2022). De Duitse geoloog en reiziger baron Ferdinand von Richthoven (een oom van de Rode Baron) ging het ook om de mogelijkheden voor het aanleggen van een directe spoorlijn tussen Berlijn en China. Zijn kaart uit 1877 laat een min of meer rechte Zijderoute zien, zoals is te verwachten bij een spoorlijn.

De naam Zijderoute is gebleven, maar is misleidend. Zijde was bij lange na niet het enige verhandelbare product. Papier, peper en kunstvoorwerpen waren andere begeerde handelswaar, maar ook paarden en appelzaadjes. Wilde appels uit Centraal-Azië waren de basis voor de huidige, gekweekte Europese appels. Gezanten maakten eveneens druk gebruik van de routes die ruwweg tussen 200 v.Chr. en 1500 na Chr. bestonden. Hun belang verminderde na het openen van nieuwe zeeroutes, onder andere als gevolg van Europese expansie naar Azië.

Zijderoutes, meervoud

Er bestonden vele handelsroutes die afhankelijk van de seizoenen en de dreiging van rovers werden gebruikt, en aftakten naar andere regio’s. Susan Whitfield laat in haar Silk, Slaves, and Stupas. Material Culture of the Silk Road (2018) gekleurde kaarten zien die tientallen routes en ontmoetingsplaatsen op land en zee aangeven. Ze beschrijft die handelsroutes aan de hand van materiële zaken, zoals oorringen, munten, zijde en een stupa. Sommige antropologen spreken dan van het ‘social life of things’. Een interessante manier om naar dingen te kijken.

Silk, Slaves, and Stupas is het vervolg op haar Life along the Silk Road (2015, tweede herziene druk). Dat gaat over personen die in verschillende tijden langs de Zijderoute hebben geleefd en waarbij Chinese bronnen worden gebruikt. Whitfield is ook de samensteller van een magnifiek geïllustreerd boek (Silk Roads, 2020) waarin specialisten over volkeren, culturen en landschappen schrijven.

Susan Whitfield

De schrijfster (1960) beschikt over de nodige kennis om zulke boeken te kunnen schrijven. Ze promoveerde op een Chinees onderwerp aan de vooraanstaande School of Oriental and African Studies in Londen.

Daarna was ze lang verbonden aan de British Library, waar ze zich bezighield met het catalogiseren van Chinese manuscripten. Die zijn onder andere afkomstig uit de ‘bibliotheekgrot’ bij het oasestadje Dunhuang in West-China. Daar werden duizenden in rollen opgestapelde manuscripten bewaard waaronder religieuze teksten, zowel boeddhistische als islamitische. Sommige volkeren zijn alleen bekend omdat er teksten van hen in hun talen zijn gevonden. Andere manuscripten tonen handelscontracten of het zijn diplomatieke documenten.

Almanakken

De westerse ontdekking in 1907 van de grot was door de archeoloog Aurel Stein (Whitfield heeft een biografie over hem geschreven). Tegenwoordig worden die manuscripten niet alleen bewaard in de British Library, maar ook in Japan en Rusland. Andere manuscripten bevinden zich in China zelf. Zoals het Geniza-archief in Caïro de wereld van een joodse diaspora zichtbaar maakte, zo hebben de manuscripten uit Dunhuang het tekstueel bestuderen van de wereld van Centraal-Azië in ruwweg dezelfde periode als die van de joodse diaspora erg vooruit geholpen. Er wordt nog steeds druk op gestudeerd.

Hoofdstuk 9 gaat over een Chinese almanak die zich in de British Library bevindt en is gedrukt in 877. Het maken van  papier en blokdrukken zijn Chinese uitvindingen. Bij blokdrukken word een tekst uitgesneden in een blok hout waarna een papieren bladzijde wordt bedrukt. Een tijdrovende methode en de blokken slijten. Het kenmerk van almanakken is dat ze regelmatig worden vernieuwd en verouderde exemplaren worden weggegooid. Zo’n oud exemplaar is dus heel zeldzaam. (Denk aan een Enkhuizer-Almanak uit de zeventiende eeuw.) Het uitgeven van almanakken was een commerciële aangelegenheid. Almanakken met astronomische gegevens waren en zijn populair in China, maar publiceren hield politiek risico in:

The text of the almanac had authority, but the authority was not of the rulers or officials. It represented an alternative authority  – the natural order – that was more powerful than earthly rulers.

Ongewone gebeurtenissen konden door rivalen worden gebruikt als suggestie dat de huidige heerser niet in de pas liep met de natuurlijke orde en derhalve niet geschikt was om te besturen.

Slaven langs de Zijderoute

Haar laatste hoofdstuk ‘The unknown Slave’ is anders van opzet dan de eerdere hoofdstukken omdat materiële overblijfselen ontbreken. Waarom dan dit hoofdstuk?

Because slaves, like silks, were Silk Road goods, to be bought, used, and sold for profit, and many were transported long distances by and land sea to trade in foreign markets.

Whitfield begint met uit te leggen hoe mensen tot slaaf werden gemaakt:

Some children, born to free but poor parents, were sold either by their parents or after being abandoned or abducted. In some cases people sold themselves into slavery to redeem a debt. Slavery was also imposed as a legal punishment for various crimes. But the largest number of slaves was made up of those that were taken as prisoners of war or in raids, by land or sea.

De volgende vraag is waar ze werden verkocht:

Slave markets were found across the whole of the Silk road, from Dublin on the shores of the Atlantic tot Shandong on the Pacific. And while much of the trade was by private merchants, government also profited by imposing taxes both on the movement and on the sale of slaves.

Dublin was waarschijnlijk een tijdlang de grootste markt voor slaven in west Europa en een geschikte locatie voor Ieren en Vikingen.

En wat gebeurde er met die slaven:

Slaves were put to many uses. Slaves from childhood onwards were used as household servants. They were used for labor – agricultural, construction and mining. Women were often used for as entertainers – dancers and musicians – and, inevitably, sex was a large motive for the slave trade.

Haar hoofdstuk over slaven langs de Zijderoute doet beseffen hoe algemeen slavernij was. Whitfield citeert daarover de Macmillan Encyclopedia of World Slavery (1998):

With the exception of marriage, the family and religion, slavery is perhaps the most ubiquitous social institution in human history.

Het belang van de Zijderoute

Wat was uiteindelijk het grootste belang van de Zijderoute? Enkele gegevens heb ik ontleend aan Valerie Hansen, The Silk Road. A New History (2012). Haar boek is gebaseerd op Chinese bronnen en eigen opgravingen in oases. Valerie Hansen vat haar opvatting over de zijderoutes mooi samen:

While not much of a commercial route, the Silk Road was important historically – this network of routes became the planet’s most famous cultural artery for the exchange between east and west of religions, art, languages and new technologies.

De twee boeken over mensen en dingen van Susan Whitfield laten dat uitstekend zien.

Tip

Tot 6 maart 2023 is in het Louvre de tentoonstelling Splendeurs des Oasis d’Ouzbékistan. Sur les routes caravarières d’Asie centrale te zien. De Franstalige catalogus is breed van opzet met een scala aan  (internationale) deskundigen, en fraai geïllustreerd. Het kloeke boek is gewoon te bestellen. Maar als u Parijs bezoekt, dan kunt u tot juni ook nog naar een andere tentoonstelling over Oezbekistan, Sur les routes de Samarcande. Merveilles de soie et d’or, in het ook architectonisch bezienswaardige Institut du monde arabe.

• Valerie Hansen, The Silk Road. A New History (2012)
• Marcus Hernig, Ferdinand von Richthoven. Der Erfinder der Seidenstraße (2022; €44,00)
• Yannick Lintz & Rocco Rante, Splendeurs des Oasis d’Ouzbékistan. Sur les routes caravarières d’Asie centrale (2022; €39,00)
• Susan Whitfield, Life along the Silk Road (2015; €29,95)
• Susan Whitfield, Silk, Slaves, and Stupas. Material Culture of the Silk Road (2018; €29,95)
• Susan Whitfield, Silk Roads (2020; €63,99)

[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Huibert Schijf voor de zesentwintigste keer in. Dank je wel, beste Huibert!]