De apostel Paulus zijnde de apostel Paulus, verkeerde hij weer eens in moeilijkheden. Dat biedt ons de gelegenheid de Romeinse rechtsgang eens in enig detail te bekijken.
Aanleiding: Trofimos
Het was allemaal begonnen toen hij in Jeruzalem was gearresteerd. Als we de auteur van de Handelingen van de Apostelen mogen geloven, was dat een misverstand geweest. Paulus was gezien met een zekere Trofimos, die geen jood was en in de tempel niet verder mocht komen dan het plein dat bekendstond als het Voorhof der Heidenen. Een muurtje gaf de grens aan. Een niet-jood die verder ging, riskeerde de doodstraf, zoals we kunnen lezen op enkele inscripties. De auteur van Handelingen meent dat Paulus’ tegenstanders, joden uit de Romeinse provincie Asia, zich vergisten toen ze zeiden dat Trofimos wel verder was gegaan dan toegestaan, maar de formulering is ambigu:
Ze hadden hem namelijk kort tevoren met de Efeziër Trofimos in de stad gezien, en ze dachten dat Paulus hem had meegenomen naar de tempel. (21.29; vertaling NBV)
Dat suggereert dat het slechts een gedachte was dat Trofimos in de tempel was geweest, maar de auteur van Handelingen zegt nergens dat die gedachte onjuist was. Het is niet ondenkbaar dat Paulus’ vriend wel degelijk iets verkeerd heeft gedaan en door mensen uit Asia was herkend. In het vervolg geeft Paulus steeds aan dat hij niets verkeerd heeft gedaan, terwijl Trofimos niet meer ter sprake komt.
Arrestatie
In elk geval: de mensen op het tempelterras waren in rep en roer, de menigte probeerde Paulus te vermoorden en tribuun Claudius Lysias, de commandant van een Romeinse legereenheid, greep in. Vanuit de Burcht Antonia neerdalend naar het Voorhof der Heidenen, arresteerden de soldaten Paulus en sloegen hem in boeien.
De tribuun vroeg aan de omstanders
wie Paulus was en wat hij had gedaan. De mensen riepen echter van alles door elkaar. Omdat de tribuun door al het tumult de ware toedracht niet kon achterhalen, gaf hij bevel Paulus mee te nemen naar de kazerne. (21.33-34)
Terwijl de soldaten door de menigte werden achtervolgd, richtte Paulus zich tot Claudius Lysias, die verbaasd was te ontdekken dat zijn arrestant Grieks sprak. Bovendien was Paulus ook al niet “die Egyptenaar die onlangs in opstand kwam en met vierduizend oproerkraaiers de woestijn is in getrokken”. Daarna gaf de tribuun Paulus toestemming de menigte toe te spreken. Wellicht hoopte Claudius Lysias dat het probleem zich zo zou oplossen, maar de menigte overstemde Paulus’ Aramese toespraak.
Het Romeins burgerrecht
De soldaten voerden Paulus nu af naar de Burcht Antonia, waar Claudius Lysias opdracht gaf Paulus
onder het toedienen van zweepslagen te verhoren, om te achterhalen waarom het volk zo tegen hem tekeerging (22.24).
Tortuur was in het Romeinse strafrecht een standaardprocedure.
Toen ze hem al vastgebonden hadden voor de zweepslagen, zei Paulus tegen de centurio die erbij was: “Mogen jullie een Romeins burger geselen, en dan nog wel zonder vorm van proces?”
Toen de centurio dit hoorde, ging hij naar de tribuun om hem op de hoogte te stellen. Hij zei: “Wat bent u aan het doen? Die man is een Romein!”
De tribuun ging naar Paulus toe en vroeg: “Bent u werkelijk een Romeins burger?”
“Jazeker,” antwoordde Paulus.
De tribuun zei: “Ik heb een vermogen moeten betalen voor dat burgerrecht.” (22.24-28)
Dit is natuurlijk waanzinnig leuke informatie. Het wordt bevestigd door de naam van de tribuun, Claudius Lysias, die suggereert dat de man het burgerrecht ten tijde van Claudius of Nero heeft verworven. Hij behoorde niet tot de Julii, die het burgerrecht van Caesar of Augustus hadden gekregen. Paulus behoorde wel tot die net iets prestigieuzere groep: hij was als Romeins burger geboren.
Dit is opnieuw interessante informatie. Paulus kwam uit Tarsos, een stad waar de burgers het Romeins burgerrecht op een onbekend moment tijdens de burgeroorlogen en bloc hadden gekregen. Maar waren Paulus’ voorouders op dat moment burgers van Tarsos? Hadden Joodse bewoners, die (althans volgens onderzoeker Steve Mason) golden als burgers van Jeruzalem, burgerecht in Tarsos? Woonden Paulus’ voorouders überhaupt in Tarsos? Allemaal onbeantwoordbare vragen.
In elk geval: Paulus werd in verzekerde bewaring gehouden. Volgende week meer.
[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]
Hoe werd zoiets gecontroleerd in een wereld zonder identiteitskaarten? Iedereen kon wel beweren een Romeins burger te zijn.
Volgens mij is dat een van de vragen die vooralsnog niet beantwoord zijn. Oud-soldaten kregen bronzen diploma’s, maar dat was Paulus niet. Ik denk wel dat de sociale controle destijds heel groot was.
De term ‘erewoord’ is pas in 1934 in het Nederlands geattesteerd, maar bestond er in de Romeinse tijd van Paulus niet zoiets als een ‘woord van eer’, een ‘ridderwoord’?
Zoiets als ‘Burgerlijke stand’ bestond niet in de Romeinse tijd, maar er werd in familielijnen gedacht, tot aan Romulus en Remus, Aeneas en nog verder terug.
Het is een suggestie uiteraard, maar Paulus had kunnen zeggen: ‘ik ben P, zoon van x, kleinzoon van y etc. uit de familie van z. In de Romeinse kerngemeenschap met zijn voorouderdevotie had men dat begrepen. Het was een kwestie van eer; je zou je voorouders en familie in de vooroudercultus te schande maken als je daarover als Romein zou liegen.
“Zoiets als ‘Burgerlijke stand’ bestond niet in de Romeinse tijd”
Wel degelijk.
Een kind van Romeinse burgers werd (lex Aelia Sentia and the lex Papia Poppaea) binnen 30 dagen na de geboorte geregistreerd bij een tempel voor Saturnus. Naast bewijs van hun eigen burgerrecht moesten er wel zeven getuigen aanwezig zijn. Na verificatie werd een geboortebewijs vervaardigd. Dit werd geïntroduceerd tijdens het bewind van Augustus en tot de regering van Alexander Severus (222–235) moest dat certificaat ook in het Latijn zijn.
Dit was niet verplicht maar natuurlijk wel handig wilde je het ooit als bewijs aanvoeren – voor je leeftijd, kiesrecht, of zoals Paulus. Ik vermoed dat Paulus zijn certificaat wel ergens in de buurt bewaard heeft.
(https://en.wikipedia.org/wiki/Birth_registration_in_ancient_Rome#🙂
Dank je!
In het klassieke Griekenland was deelname aan gezamenlijke maaltijden, bijvoorbeeld na een offerplechtigheid, een belangrijke manier om je identiteit te bewijzen (zie bv “Civic rites” van Nancy Evans). Ik kan me voorstellen dat dat in het Romeinse Rijk ook gold voor aanwezigheid bij officiële bijeenkomsten om de keizer te eren. En het kon ook helpen als je een getuige kon laten vertellen dat je bij die gelegenheden aanwezig was, of anderszins getuigde dat je burger was.
In zijn brieven vermeldt Paulus nooit iets over een Romeins burgerrecht.
Misschien was dat omdat hij het voor de lezers van zijn brieven niet relevant vond.
Maar de vraag is wel een interessante: als je Romeins burger was, moest je dat toch wel op de één of andere manier kunnen aantonen.
Hij vermeldt wel meer dingen niet, net zoals je vermoedelijk mijn hele papieren correspondentie kunt nalezen zonder te ontdekken dat ik een Nederlands paspoort bezit. Het was niet belangrijk genoeg. Zie ook de auteur van Handelingen (Lukas?), die nergens vertelt wat er met Trofimos is gebeurd. Wij vinden dat wellicht belangrijk, maar de auteur van handelingen schreef voor mensen die wilden weten over Paulus, niet over Trofimos.
Nogmaals, in zijn eigen woorden, voor zover bewaard, wordt er niets over gezegd. Dat is toch wel een relevante aantekening.
Het hele incident in Jeruzalem en de nasleep volgens Handelingen is sowieso een raar verhaal.
“de mensen op het tempelterras waren in rep en roer, de menigte probeerde Paulus te vermoorden”
Alsof er in Pakistan een gerucht rond gat dat iemand een Koran verbrand heeft. Volkswoede. Er is niets nieuws onder de zon.