Het zal niet vaak zijn gebeurd dat een oudheidkundige een staatsbegrafenis kreeg, maar in 1992 gebeurde het in de Hagia Sofia in Thessaloniki. De eer viel te beurt aan de Griekse archeoloog Manolis Andronikos, die in 1977 in Vergina, de oude Macedonische hoofdstad Aigai, in een grote grafheuvel drie koninklijke graven had ontdekt. Aanvankelijk was hij terughoudend over de identiteit van de overledenen, maar toen hij in 1984 zijn eindrapport publiceerde, was hij er zeker van: de fenomenale Tombe II was de laatste rustplaats van koning Filippos II (r.359-336 v.Chr.) en zijn laatste echtgenote, Kleopatra, terwijl de iets jongere en iets minder fenomenale Tombe III het graf was van diens kleinzoon, de op twaalfjarige leeftijd vermoorde Alexandros IV (323-310). (De tussenliggende generatie, Alexander de Grote, is bijgezet geweest in Alexandrië.)

Andronikos gaf zijn land iets geweldigs. De graven in Vergina zijn werelderfgoed. Eigenlijk alleen maar vergelijkbaar met Schliemanns ontdekking van Bronstijd-Griekenland. De “zon van Vergina” die op de deksel van de gouden askist stond, was al snel een modern Grieks nationaal symbool. De vraag is alleen: klopt de interpretatie? Zijn de begravenen in Tombe II niet eerder Alexanders zwakbegaafde halfbroer Arridaios (r.323-317) en diens echtgenote Eurydike? En helaas: in 1991 flakkerde de Macedonische Kwestie, waarover ik onlangs blogde, ook weer op. Daarmee verwerd de discussie over de menselijke resten uit Tombe II tot een nationalistische discussie over wat feitelijk een soort relikwieën waren.

Het botmateriaal

Filippos II of Arridaios? Een grafsteen ontbreekt. De onderzoekers moeten het doen met verbrand en vervormd botmateriaal. We weten eigenlijk alleen dat het skeletmateriaal uit Tombe II behoorde bij een man van 35 tot 55 en een vrouw van 20 tot 30. Uit bronnen weten we weliswaar dat Filippos II aan oog, sleutelbeen en rechterdij gewond is geweest, en daarvoor bood het botmateriaal geen aanwijzingen.

Althans volgens het eerste onderzoeksteam. Een tweede team meende juist dat er aanwijzingen waren voor een oogwond. In 2000 werd dit weer tegengesproken. Het feitelijke probleem is natuurlijk dat geen onderzoeker weten kan hoe botmateriaal rond een oogwond er drieëntwintig eeuwen na een crematie uit zou moeten zien. (Er zijn, heel gek, ethische bezwaren om mensen verschillende soorten oogwonden toe te brengen om daarna hun schedels met uiteenlopende technieken te cremeren.)

Ook het tweede team vond echter geen aanwijzingen voor trauma aan het sleutelbeen en de rechterdij. Wel is een van de scheenbeschermers iets korter – de linker. Los daarvan: het botmateriaal is goed bewaard doordat de crematie heeft plaatsgevonden nadat het vlees was verwijderd. Dat past beter bij wat we denken te weten over de goed-voorbereide uitvaart die Arridaios een half jaar na zijn dood kreeg dan bij de gehaaste uitvaart van Filippos II. Maar ja, wat weten we eigenlijk over die twee gebeurtenissen?

Weer een stap verder: het tweede team herinnerde eraan dat Arridaios volgens de (voor deze jaren extreem goed geïnformeerde) Grieks-Romeinse auteur Diodoros van Sicilië is begraven met zijn vrouw én schoonmoeder. En er lagen echter slechts twee skeletten in Tombe II. Maar hier is weer tegenin gebracht dat het Grieks van Diodoros’ tekst niet eenduidig is. Kortom: het botmateriaal brengt ons niet verder.

Ander bewijs

De grafgiften dan? Die ene scheenbeschermer paste goed bij Filippos II, als we aannemen dat onze bronnen links en rechts verwisselen. Dat is niet helemaal ondenkbaar. Alleen: ook Arridaios liep mank. Dit gegeven helpt dus ook al niet. Dat een krijgsheer als Filippos eerder met wapens zou zijn begraven dan de zwakbegaafde Arridaios, zoals Andronikos opperde, is natuurlijk flauwekul. Elke antieke vorst werd begraven met militaire eer.

Ook de andere grafgiften uit Tombe II helpen niet. Er zitten erfstukken bij uit de late vijfde eeuw. Dat een deel van aardewerk rond het midden van de vierde eeuw is vervaardigd, sluit niet uit dat het pas in 316 is begraven. Ander aardewerk oogt jonger, maar dateringen zijn notoir subjectief.

En dan was er het tongewelf. De communis opinio was lange tijd dat dit een uitvinding is uit Mesopotamië, die pas dankzij Alexander de Grote bekend werd in Griekenland. Hetzelfde is gezegd over de fresco van de leeuwenjacht: een oosters motief dat pas ná Alexander in de Griekse wereld zou zijn opgedoken. Ook hier zijn argumenten voor en tegen geformuleerd.

Nog zo’n observatie: Tombe II lijkt vrij snel te zijn opgeleverd, met hier en daar erg dun stucwerk, dat onvoldoende tijd heeft gekregen om te drogen. Dat past beter bij de snelle begrafenis van Filippos II, die totaal onverwacht was vermoord. Maar nogmaals, wat weten we eigenlijk over Macedonische koninklijke begrafenisen?

Conclusie

Het moge duidelijk zijn: we weten weer eens onvoldoende. En er resteert een belangrijke vraag: hoeveel koninklijke graven waren er eigenlijk? In 1985 is zo’n 200 meter vanaf de grafheuvel over Tombe I, II en III nog een andere grafheuvel geïdentificeerd. Voor zover mij bekend loopt het onderzoek nog. Misschien zijn er elders nog meer grafheuvels.

In elk geval: de stelligheid waarmee toeristen wordt voorgehouden – althans, zo was het bij mijn laatste bezoek – dat in Vergina Filippos II begraven ligt, is nogal voorbarig. En die stelligheid, die is zo vreselijk jammer. Wetenschap is tastend zoeken. Archeologie is een proces van hypothesevorming en toetsing. Dat wordt niet getoond. Zo bezien is het graf bij Vergina vooral een gemiste kans.

[De oudheidkundige disciplines bieden meer dan wistjedatjes, indeOudheidhadjeookjes en trivaliteitjes. Oudheidkunde is een wetenschap. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]