De paleografie van 4QBéatitudes

In een eerder stukje verwees ik naar de Dode-Zee-rol die bekendstaat als 4Q525 of 4QBéatitudes. Voor wie de telling niet kent: 4Q verwijst naar de vierde grot van Qumran, daarna volgt een nummer of een naam. In dit geval dus 525 of, zoals de Franse geleerde die de tekst publiceerde het fragment noemde, Béatitudes.

Ik heb er onlangs bij een podcast over gesproken en zei toen dat het mogelijk was dat deze tekst, die wel enige parallellen heeft met de Zaligsprekingen uit de Bergrede, niet per se het model hoefde zijn van de christelijke tekst. Het kon ook andersom zijn, opperde ik, omdat het fragment niet scherp gedateerd is. Er is geen koolstofdatering. Een vroege versie van Jezus’ woorden kon heel wel de auteur van een late Dode-Zee-rol hebben beïnvloed. Die gedachte was een improvisatie in de studio en ik had het beter niet kunnen zeggen, want de tekst is paleografisch gedateerd in de Herodiaanse periode.

Lees verder “De paleografie van 4QBéatitudes”

MoM | Paleografie

Twee wijnzakken voor Jeruzalem. (© Israel Antiquities Authority)

Het kwam vorige week al even ter sprake toen ik het had over de Koperen Rol: je kunt zo’n tekst dateren aan de hand van het handschrift. Dat heet paleografie. Het uitgangspunt is dat letters in de loop van de tijd anders geschreven worden. De letter S van vroeger was langer dan tegenwoordig en leek wel wat op de F. Het idee van paleografie is nu dat als lettervormen op elkaar lijken, ze ook ruwweg even oud zijn. Dat klinkt plausibel en als een vage datering voldoende is, klopt het ook wel, maar er zitten wat addertjes onder het gras.

Om te beginnen lopen handschriften uiteen. Kinderen die leren schrijven, leren dat allemaal aan de hand van hetzelfde voorbeeld maar tegen de tijd dat ze de basisschool verlaten hebben ze herkenbaar andere handschriften. Dat was in de oude wereld niet anders. Er was veel variatie. Bovendien is het oordeel “dit is hetzelfde als dat” nogal subjectief, al zijn er allerlei methoden ontwikkeld om die subjectiviteit te verkleinen. Zo is het ritme waarmee een schrijver de letters op papier zet – dicht bij elkaar of wat wijder – vrij specifiek en je kunt een computer leren dat te herkennen. Deze methode wordt al toegepast bij het forensisch onderzoek en hielp om vast te stellen dat de argumenten niet deugden waarom de tekst die bekendstaat als Geheime Marcus vals was (wat niet wil zeggen dat de tekst echt is).

Lees verder “MoM | Paleografie”

MoM | Hoe dateer ik een papyrus?

Fragment uit Euripides’ Melanippe (Neues Museum, Berlijn)

Stel, archeologen graven in Egypte een kleine verzameling papyri op waarop Griekse teksten blijken te staan. Een classicus die de papyri krijgt te zien, herkent iets raars: het is onmiskenbaar poëzie, want de teksten zijn metrisch, maar ze rijmen ook, wat in de antieke dichtkunst ongebruikelijk is. De oudheidkundigen van ons voorbeeld hebben vanaf nu meer vragen dan antwoorden, maar nog voor ze de eigenlijke vraag hebben kunnen stellen (“wat bracht de dichter op het idee van deze poëtische innovatie?”), moet ze weten wanneer die innovatie plaatsvond. Kortom: hoe oud is een papyrus?

Dagtekeningen

In dit geval weten we zeker dat de papyri antiek zijn, want ze komen uit een opgraving. Onze onderzoekers willen echter specifieker zijn. Het liefst hebben ze natuurlijk dat de datum er gewoon op staat. Dit is ook een redelijk gebruikelijke methode om antieke teksten te dateren, aangezien de kalender die in Egypte werd gehanteerd, weinig geheimen kent. Helaas zijn literaire teksten, zoals die in ons voorbeeld, niet vaak voorzien van een dagtekening. Dat is meer iets voor ambtelijke stukken.

Lees verder “MoM | Hoe dateer ik een papyrus?”