Zoals de vaste lezers van deze kleine blog weten, ben ik momenteel bezig met mijn boek over de manier waarop joden en christenen gescheiden wegen zijn gegaan, Israël hersteld. Na in twee hoofdstukken de politieke versplintering en de Romeinse annexatie te hebben beschreven, ben ik nu bezig met het even versnipperde religieuze landschap.
Het is gebruikelijk om op dit punt te verwijzen naar Flavius Josephus, een Joodse historicus die in zijn Joodse oudheden een overzicht heeft opgenomen van de drie belangrijkste stromingen in het jodendom: de sadduceeën, de farizeeën en de essenen. Hij presenteert ze zó dat een Griekse of Romeinse lezer ze kan begrijpen: alsof het filosofische stromingen zijn. De essenen zijn bijvoorbeeld te vergelijken met de aanhangers van Pythagoras. Ook voor de moderne lezer is dit een toegankelijke benadering, dus auteurs die eerder boeken hebben geschreven over de geschiedenis van het jodendom of het ontstaan van het christendom, hebben dankbaar gebruik gemaakt van Josephus.
Het lijkt mij echter een verkeerde manier van doen. Anders dan christelijke theologen waren Joden geen theologische systeembouwers. De Dertien Geloofsartikelen die Maimonides in 1168 publiceerde in zijn Commentaar op de Mishna, vormen in feite de eerste poging tot systematisering.
Een andere reden is dat het mijns inziens onjuist is om de nadruk te leggen op de leer. Natuurlijk is het volkomen legitiem mensen te vragen wat ze nu eigenlijk geloven, maar het is nogal protestants om de doctrine te beschouwen als de essentie van een geloof. In het katholicisme gaat het bijvoorbeeld meer om de sacramenten, de islam valt te typeren als een juridisch systeem en in het Perzische zoroastrisme staan de rituelen centraal. Voor joden in de Oudheid draaide het om zaken als rituele reinheid, de sabbatsrust, besnijdenis en spijswetten, dus dáár moet het over gaan.
Daarom ben ik nu al enkele dagen bezig met bijvoorbeeld de vraag of een ritueel reine vloeistof die je giet in een onreine beker, rein blijft of onrein wordt. Ik lees over sabbatsvoorschriften en over koosjer eten. (Nu ik dit schrijf, bedenk ik dat ik woensdag weer bij Sal Meijer ga lunchen; toch eens vragen wat ze er daar over te zeggen hebben.) Kortom, ik verdiep me in de Bijbelgedeelten die iedere Bijbellezer het liefst overslaat – Leviticus, Numeri en Deuteronomium – en worstel me door antieke commentaren en discussies. Deze materie, die bekendstaat als de halacha, is interessanter dan u zou denken.
Pas nadat ik de halachische discussies heb beschreven, zal ik, bijna als een achterafje, toevoegen dat Josephus, als een van de weinigen, een systeembouwer was, dat hij drie stromingen noemt en dat we voldoende bewijs hebben om zeker te weten dat het complexer was dan Josephus het presenteert. De farizeeën kenden minstens twee scholen en maakten daarbinnen onderscheid tussen fanatieke en minder fanatieke aanhangers. De essenen lijken niet één beweging te zijn geweest, maar een verzameling redelijk gelijkgestemde sektes. Als het christendom ontstaat, is het even verdeeld.
De nadruk op de halacha is in boeken over het ontstaan van het christendom ongebruikelijk, en dat is ook wel begrijpelijk. De 365 geboden en 248 verboden van de Wet behoren immers niet tot de christelijke mainstream. Er werd in de eerste eeuw al over gediscussieerd en de groepen die zich eraan bleven houden, lijken ten onder te zijn gegaan in de tweede eeuw. Dat wil echter niet zeggen dat ze voor Jezus van Nazaret geen realiteit waren.
Jezus zou door zijn tijdgenoten niet zijn herkend als iemand die iets belangrijks over het Koninkrijk van God had te vertellen, als hij zich buiten de gedachtewisselingen over de halacha zou hebben gehouden, en de evangeliën bieden ook wel wat informatie. Jezus spreekt zich uit over het afleggen van eden, over echtscheiding en over de sabbatsrust: allemaal zaken die in die dagen fel werden bediscussieerd. U leest er meer over in J.P. Meier, A Marginal Jew, dat ik hier besprak. Dat Jezus een week voor pesach naar Jeruzalem gaat, wordt door de evangelisten niet toegelicht, maar betekent dat hij een offer bracht om zijn rituele reinheid te herstellen. Verder lijkt hij meer dan eens de strikte uitleg van de reinheidsregels te negeren, want hij heeft contact met melaatsen en een vrouw die lijdt aan bloedvloeiing. Hij raakt zelfs lijken aan, en vond navolging: Jozef van Arimatea haalde Jezus’ lichaam van het kruis. Op een sabbat. Met pesach.
Latere rabbijnen lijken tegen deze opvatting te polemiseren, zoals ze ook polemiseren tegen Jezus’ strenge opvattingen over echtscheiding en de draak steken met de christelijke maaltijd met brood en wijn. Wie het ontstaan van het rabbijnse jodendom wil begrijpen, moet de discussies kennen die de farizeeën voerden, niet alleen met de sadduceeën en de essenen, maar ook met de Jezus-beweging. En omgekeerd kunnen we Jezus alleen begrijpen als een jood, wanneer we hem zien met de blik van zijn tijdgenoten: wat had die timmerman uit Nazaret te melden over halacha?
Kortom, door zich te concentreren op de doctrine en de stromingen binnen het jodendom te presenteren als Griekse filosofieën, laat Josephus precies dat weg wat ze joods maakte: de halachische discussies. Ik pak het dus anders aan en presenteer een Jezus en een Paulus die (net als Hillel en Yohanan ben Zakkai en al hun tijdgenoten) de doctrine minder belangrijk vonden dan de halacha. Het is wellicht zinvol erop te wijzen dat de naam die de aanhangers van Jezus aan zichzelf gaven, ‘de Weg’, een vertaling is van precies het woord ‘halacha’. Samenvattend: de historische Jezus en Paulus zijn een joodse Jezus en Paulus en de joodse Jezus en Paulus kunnen niet anders zijn dan een halachische Jezus en een Paulus die ook wat halachische trekjes heeft behouden.
Welke theologische implicaties dat heeft, laat ik over aan anderen. Als historicus hoef ik het verleden niet te beoordelen en het ook niet relevant of actueel te maken. Mijn taak is het om u, zo goed als ik kan, te laten genieten van hoe het echt is geweest.
Hé, dat is een interessant onderscheid: zijn sacramenten dan geen rituelen? Ik beschouw het katholicisme eerder als een rituele godsdienst. Overigens is het de vraag of ‘katholicisme’ een juiste term is; ik kan me voorstellen dat je die voor het gemak gebruikt – net zoals je eerder over de Bijbel schreef in je synopsis, terwijl je eigenlijk de Thora bedoelt, of nog beter, de Tenach. Maar eigenlijk is dat een anachronisme. Hoewel het voor een gemakkelijker begrip van de lezer, mits uitgelegd natuurlijk, wel zou kunnen dienen, wat mij betreft.
Trouwens, met Pesach een offer brengen om de eigen rituele reinheid te herstellen, lijkt me wat simplistisch gesteld. Het gaat toch om het herinneren en herbeleven van de vrijmaking door Jahweh uit de Joodse slavernij in Egypte (de uittocht onder leiding van Mozes). Het offer: nou ja, dat is nog een heel verhaal in Exodus 12, met allerlei betekenislagen. Het waarom is in ieder geval meer dan alleen rituele reinheid. Maar ik kan me voorstellen dat dit er in de traditie van is gemaakt; de vraag is alleen of dit daardoor dan niet een afwijken van de bron is.
“de islam valt te typeren als een juridisch systeem”
Dat is nogal kort door de bocht. Rituelen spelen een enorm belangrijke rol in de islam. Zie de vijf zuilen shahada, salat, zakat, ramadan en hadj.
De 5 zuilen zijn belangrijk voor d4e beleving van de Islam, maar Jona heeft gelijk, de Islam is voornamelijk een rechtssysteem. De voornaamste vetschillen tussen Sunni en Shi’a Islam zijn puur juridisch. De voornamste stromingen zijn juridisvh, de badis voor de geestelijken is juridisch.
Striptekenaar David Willis voert de “Historische Jezus” op als personage in zijn webcomic. Dat zal u wellicht worst wezen, maar in deze recente aflevering biedt hij een interessant brokje historische context:
– http://www.shortpacked.com/2013/comic/book-15/04-aisle-of-lucy/sapphoris/
De tekenaar baseert zich overigens op ‘t nieuwste boek van ene Reza Aslan, die op ‘t moment nogal in ‘t nieuws is.
– http://en.wikipedia.org/wiki/Reza_Aslan
Ik ben dat boek van Aslan nu aan het lezen. Het is niet zo slecht als hier en daar wordt beweerd. Wel erg veel slordigheden, en – volgens mij – véél te weinig aandacht voor halacha, teveel voor de politieke verhoudingen en door een onjuist begrip van het messianisme een onjuist eindresultaat. Niettemin, ook al ben ik het ermee eens, het is wel een integer boek en je kunt slechter lezen.
Je schreef: “Samenvattend: de historische Jezus en Paulus zijn een joodse Jezus en Paulus en de joodse Jezus en Paulus kunnen niet anders zijn dan een halachische Jezus en Paulus.”
De samenvatting kan iets korter…