Gisteren had ik het over Pytheas, die de oudste beschrijving van het kustgebied van de Lage Landen heeft gegeven, en een van u merkte op dat de Belgische geschiedenis dus blijkbaar niet begint met Julius Caesar. Daarop ontspon zich een discussie over “Sjuul de Keizer”. Iemand constateerde dat ouwe Sjuul geen keizer was en daarna kwam de vraag op waarom veel mensen wel denken dat Julius Caesar keizer was.
Eén, als Pytheas niet de oudste beschrijving van het kustgebied van de Lage Landen heeft geboden, is er nog een andere kandidaat voor een voor-Caesarische vermelding, namelijk Xenofon van Lampsakos. Zijn werk, geschreven rond 100 v.Chr., is verloren gegaan maar lijkt allerlei eilanden te hebben beschreven in de zeeën ten noorden van Skythië, zeg maar “barbaars Europa”. Vrijwel alles is, vanuit ons perspectief, verzonnen, maar bedenk dat het antieke waarheidsconcept niet leek op het onze. Dingen golden als waar omdat ze leken op dingen die mensen al kenden en waarvan ze aannamen dat ze waar waren. Plinius de Oudere citeert Xenofon
… dat drie dagen uit de noordelijke kust een eiland van enorme afmetingen ligt, Balcia geheten. Pytheas noemt het “het koninklijke”. Ook de Vogeleilanden worden vermeld – daar leven de bewoners van vogeleieren en haver – en nog andere eilanden, waar mensen met de hoeven van paarden ter wereld komen (zodat ze “Paardenvoeters” worden genoemd). Op weer andere eilanden, die van de Eenenaloorders, bedekken gigantische oren de verder naakte lichamen van de bewoners.
Feit en fictie lopen hier door elkaar maar ineens klinkt daar het woord Balcia. Dit is wel eens beschouwd als de eerste vermelding van het woord dat wij kennen als België. Ik zeg erbij dat het verdraaid veel lijkt op Pytheas’ woord voor “het koninklijke”, Basilia, waaruit het door een schrijffout kan zijn ontstaan. Over de mogelijkheid dat het een spelfout was van Baltia wil ik het dan nog niet eens hebben, maar wie weet zijn er Letse of Estse lokaalpatriotten die denken dat Xenofon de Baltische volken vermeldt in een vroeg stadium van hun geschiedenis.
Wat ik maar zeggen wil: dit is fragmentarische informatie en we hebben eigenlijk geen idee wat we ermee kunnen. Caesars tekst is uitgebreider, langer en daardoor vaker controleerbaar en begrijpelijker, dus ik zou daar toch de Belgische geschiedenis maar mee laten beginnen. En dat de Belgen de dapperste van alle Galliërs waren, is natuurlijk wel een aardige manier om te debuteren. Overigens waren de Belgen het dapperste omdat ze het verst van de Mediterrane beschaving woonden en er was natuurlijk een volk, ergens ten noorden van Kalmthout, dat nóg onbeschaafder en dapperder was.
Nog even een ander punt.
Waarom geldt Julius Caesar als keizer? Omdat ze geen keizers hadden maar caesares. Het keizerschap is eigenlijk pas in het jaar 70 na Chr. als functie geformaliseerd, en wel door een wet waarover ik al eens blogde: Vespasianus liet de combinatie van rechten die de hoogste Romeinse bestuurder had, vastleggen. Tot dat moment combineerden mensen uit de familie van Julius Caesar enkele bestaande ambten, zoals het volkstribunaat, het proconsulaat, het hogepriesterschap en de bevoegdheden van de consul. De volkstribuun was onschendbaar, de proconsul commandeerde de provinciale legioenen, de hogepriester wist alles van voortekens en de consul was premier. Julius Caesar had een vrijwel vergelijkbare positie gehad, Augustus schiep deze combinatie en gaf het door aan Tiberius, Caligula en de rest van het rijtje. Al die lui noemden zich Caesar, wat dus nog een naam was; vanaf Vespasianus was het werkelijk een functie. Van de twaalf caesares uit de standaardbiografieënreeks van Suetonius, waren er elf keizer.
Het leuke is dat er geen contemporain bewijs is waaruit blijkt dat de mensen in de gaten hadden dat de monarchie was ontstaan. Later herkenden ze wel dat Augustus iets nieuws had gebracht en begrepen ze dat het combineren van ambten de sleutel was geweest. De Byzantijnse auteur Xifilinos liet de Keizertijd dan ook beginnen met Pompeius, die inderdaad de grote staatsrechtelijke innovator is geweest. Ik sluit niet uit dat Xifilinos dit idee heeft ontleend aan een van de vele uittreksels die in de Late Oudheid hebben gecirculeerd.
***
PS
Kom maandagmiddag naar de Ware Opening van het academisch jaar!
“Waarom geldt Julius Caesar als keizer?” Ontbreek daar het woordje “niet”?
Met de gegeven verklaring (pas in jaren 70 geformaliseerd) is overigens niet duidelijk waarom Augustus dan wel als keizer wordt beschouwd.
Omdat we graag in hokjes denken en houden van duidelijke, afgebakende functies? Waardoor we achteraf een aantal van die figuren alsnog tot keizer hebben gedoopt? De alleenheerschappij van Augustus lijkt ook zo erg op dat van ‘echte’ keizers, dat hij in onze ogen dus ook wel keizer genoemd mag worden.
Ergens in Homerus lezen we over een land waar het heel lang, zo niet de hele dag, licht is en waar een man dus een dubbel dagloon zou kunnen verdienen. Een verschijnsel dat voorkomt ten noorden van de barbaren die ten noorden van Kalmthout woonden.
En vroeg men zich wel eens af waar al ver voor Homerus het barnsteen vandaan kwam?
Leuk dat Homeros een dagloon associeerde met een bepaald aantal uren (natuurlijk zou een slinkse baas gewoon het aantal ‘daguren’ uitbreiden en hetzelfde loon uitbetalen).
En leuk dat men dan weer niet doorhad dat het in dat land ook heel lang donker was.
Verhelderend stukje! 🙂
Ik moest nog denken aan “Geef de keizer wat des keizers is” (Marcus 12: 17) – dat daar in het Grieks Καίσαρος staat. En dat het voor iedereen duidelijk was wie daarmee bedoeld werd. Ook ongeveer rond 70.
Dus niet alleen geformaliseerd, maar ook gemeengoed geworden om Augustus c.s. mee aan te duiden.
Vespasianus moest natuurlijk wel: tot en met Nero was Caesar een gewoon cognomen bij de Iulisch/Claudische familie. Het was geen titel, al zal dat in het spraakgebruik al snel zijn ingeburgerd. Maar na het chaotische vierkeizerjaar was legitimatie van de opvolging noodzakelijk. Dat betekende het overnemen van de familienaam (sowieso gebruikelijk bij adopties in de adel), en daarmee het claimen van rechten die sinds Augustus automatisch aan zijn natuurlijke erfgenamen waren overgegaan. Het is een fraai stukje Romeins recht in actie.
Dat klinkt beslist plausibel.
Ik moet wel zeggen dat ik een beetje verbaasd ben – een flauw vertaalgrapje is de aanleiding van een serieuze discussie, waaraan een compleet blogstukje wordt gewijd?! De wet van de onbedoelde gevolgen …..
U/jij hebt meer invloed dan je/u denkt! 😉
vooral prima blog!