Deze blog gaat, tenzij de actualiteit ertussen springt, het jaar uit met vooral wat museumstukken. Mijn boek over de laboratoriumtechnieken waarmee oudheidkundigen papyri te lijf gaan, Bedrieglijk echt, moet af en ik ben de stad uitgegaan om rustig te kunnen werken. Vandaag dus een stukje over het mooiste dat ik zag in Algerije: het mozaïek van de triomf van Bacchus, in het museum van Sétif.

Dit mozaïek is negen meter breed en ruim zes meter hoog en heeft ooit gelegen in de eetkamer van een stadsvilla. Rechts herkent u de plek waar twee pilaren stonden aan weerszijden van de ingang tot het vertrek. Alles klopt aan dit mozaïek. Zelfs de randen zijn schitterend: let eens, als u de plaatjes groter ziet na de break, op die koppen in de hoek en de kentauren die vechten met de leeuwen. Het gaat me echter om de twee eigenlijke afbeeldingen: rechts de Calydonische Jacht en middenin de triomf van Bacchus ofwel Liber Pater ofwel Bakchos ofwel Dionysos.

Beide scènes zijn in de antieke kunst vrij populair. De jachtpartij (in dit geval geïnspireerd op een Alexandrijns schilderij waarop Ptolemaios I herkenbaar is) bood kunstenaars een gelegenheid hun beheersing van de menselijke en dierlijke anatomie te tonen en kunsthistorici denken wel dat het de triomf van de cultuur over de natuur voorstelt. Dat is in elk geval ook de strekking van de triomf van Bacchus. De mythe luidt dat de god van de wijn – en dus de landbouw – vanuit het verre Indië was gekomen en zo de beschaving naar het westen had gebracht.

Wat we zien? Om te beginnen de god in zijn zegekar. Dat hij zit is een aanwijzing voor de datering: dit model kwam in de derde eeuw na Chr. in gebruik en is, heel gepast, een oostelijk innovatie. We zien dit voor het eerst op Sassanidische rotsreliëfs. Naast hem staat Victoria, voor zijn triomfwagen lopen Indische tijgers, en verder zijn er de gebruikelijke satyrs en maenaden (bijvoorbeeld helemaal links).

Middenin staat de god Pan, die in de ene hand de kettingen van de tijgers heeft en in de ander hand de boeien van enkele gevangenen. Dat is niet helemaal toevallig want Pan heeft zowel iets menselijks als iets dierlijks. Helemaal vooraan loopt Silenus, een van de vaste drankorgels in Bacchus’ gezelschap, met naast hem de leeuw, die als koning der dieren natuurlijk een ereplaats heeft aan de kop van de stoet. Achteraan – en de kunstenaar heeft heel knap diepte weten te suggereren – lopen twee dromedarissen, een giraffe en een Afrikaanse olifant.

Misschien herkent u het probleem: de olifant met de grote oren, de giraffe en de dromedaris komen niet voor in Indië. De menagerie is Afrikaans en dat werpt een zeker licht op de twee gevangenen die tussen Pan en Silenos zijn te zien: dit zijn Libische stamhoofden. De Grieken en Romeinen meenden dat er twee soorten zwarte mensen waren, de Ethiopiërs van Afrika en die van Indië. Ze zagen meer overeenkomsten tussen die landen, zoals de Nijl en Indus, de enige stromen waarin krokodillen zwommen, en het feit dat er wijze mensen woonden met vergelijkbare opvattingen. In zijn Leven van Apollonios presenteert de Grieks-Romeinse auteur Filostratos de Indische brahmanen als de geestelijke voorouders van de gymnosofisten in Nubië.

Het is mogelijk dat de mozaïekmaker een Afrikaanse triomf van een stadhouder heeft willen afbeelden. De Libische stammen waren weleens onrustig en de twee geketende figuren misschien inderdaad historische personen. De linker is gekleed als senator, de rechter draagt purper, zoals verslagen leiders in een feestelijke tocht betaamt. Misschien zijn het dus de leiders van een stam. Een alternatief is dat het toch een generieke afbeelding is van de triomf van de beschaving over de barbarij. De aanwezigheid van de Calydonische Jacht zou zoiets suggereren.

Tot  slot: dit type afbeelding kwam plotseling in de mode nadat keizer Lucius Verus (r.161-169) de Parthen had verslagen. De Grieks-Romeinse satiricus Lucianus schrijft dat er propagandisten waren die meenden dat hij helemaal naar Indië was opgetrokken. Kul natuurlijk, maar de plotseling beginnende populariteit van deze afbeeldingen suggereert dat het idee dat het Parthenrijk en de Indiërs een en dezelfde waren, niet heel erg vreemd was. De mozaïeklegger in Sétif, die een halve eeuw later leefde, deed er nog maar een scheut Afrika bij.

Dionysos’ zegekar

Silenos

Hoekfragment

Rand

Calydonische jacht

Kentaur en leeuw

U zou dit stukje, gegeven de datum, kunnen lezen als een aansporing u met het kerstdiner aan de drank over te geven. Doe het niet – Bacchus maakt meer kapot dan u lief is. Ik wens u prettige feestdagen!

[Dit was het 348e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.