Een simpele vraag: wanneer leefde Zarathuštra? Er zijn twee antwoorden die elkaar uitsluiten, maar voor ik die geef eerst even: wie was Zarathuštra?
Antwoord: een profeet uit Baktrië die we kennen uit een reeks gedichten die deel uitmaken van het heilige boek van de Perzen, de Avesta. De gedichten in kwestie, de Gatha’s, zijn geschreven in een Iraanse taal die ouder is dan de rest van de Avesta en ik geloof niet dat iemand ooit heeft betwijfeld dat dit Fremdkörper is geschreven door Zarathuštra zelf. Een leven van deze profeet, gebaseerd op die poëzie en op wat latere legenden, vindt u hier. Samenvatting: hij heeft een openbaring gehad, begreep dat de goden – Ahuramazda voorop – wilden dat de mensen correct dachten, correct spraken en correct handelden.
Dat klinkt logisch maar het was nogal een innovatie om ethiek te verankeren in religie. Denk aan Homeros, die de goden laat stelen, overspel laat plegen, laat liegen, laat vechten en moorden. Om goed denken, goed spreken en goed handelen te bevorderen kent de op Zarathuštra teruggaande religie, het zoroastrisme, een vrij uitgebreide theologie over een hiernamaals waarin de gelovige wordt beoordeeld en mag rekenen op óf helse straffen óf het paradijs. Die straffen duren totdat de wereld zich hernieuwt: er is een eeuwige kosmische wederkeer. Ook het dualisme, waarin tegenover God een duivel staat, komt uit deze sfeer. De monotheïstische godsdiensten bouwen hierop voort en ik wijs ook nog even op Azazel, een joodse demon die eigenlijk Iraans is.
De late datering
Maar wanneer leefde de profeet? Antwoord één is gebaseerd op de gelijkstelling van Zarathuštra’s beschermheer, Vištaspa, aan een naamgenoot die de vader was van de Perzische koning Darius de Grote. In zijn Behistun-inscriptie hamert hij nogal op correct spreken en roept hij Ahuramazda aan, dus helemáál uit de lucht gegrepen is de gelijkstelling niet. Dat zou Zarathuštra plaatsen in de eerste helft van de zesde eeuw v.Chr. Er zijn nog wat andere argumenten maar die ben ik vergeten.
In de tijd dat ik mijn boek over Alexander de Grote schreef en me bezighield met deze materie werd deze datering aan het einde van de IJzertijd, bij mijn weten, alleen nog verdedigd door de oude Italiaanse geleerde Gherardo Gnoli. En ook door mensen die meenden in aanmerking te komen voor zijn hoogleraarstoel.
De vroege datering
De andere datering is gebaseerd op de taal van de Gatha’s. Die lijkt namelijk zeer sterk op de Veda’s, de oudste Indische teksten. Eén voorbeeld is het Indische woord voor godheid, deva (vgl. Latijn deus), dat correspondeert met een Iraans woord voor een bovennatuurlijke macht, daiva. Nog een voorbeeld: het Indische asura betekent zoiets als “machtzoekende heersers”, en correspondeert met het Iraanse ahura, dat “heer” betekent (Ahura Mazda is “wijze heer”). De overeenkomsten beperken zich niet tot woorden, maar betreffen ook tot de namen van de goden (zowel de Iraanse als de Indische volken vereerden Mitra) en concepten, zoals de eeuwige wederkeer der dingen.
Nu dateren de Veda’s uit de Late Bronstijd. De bekendste, de Rig-Veda, zou zo rond 1400 tot 1200 v.Chr. zijn afgerond. De sterke gelijkenis van het taalgebruik suggereert dat de Gatha’s ruwweg even oud zijn en dat Zarathuštra dus ook in die tijd leefde.
(Tussen haakjes: we kunnen nog een stap verder gaan. Aan de splitsing tussen de Indische en Iraanse volken ligt een religieus schisma ten grondslag. Waar de Indische deva de goden zijn, zijn de Iraanse daiva de demonen, en waar de Iraanse ahura-goden positief worden opgevat, streven de Indische asura naar macht. Het lijkt erop dat de Indo-Iraanse oergroep, die in de eerste helft van het tweede millennium v.Chr. verbleef op de Centraal-Aziatische steppe, een dubbel pantheon had, dat men het oneens was over welke bovennatuurlijke machten de gevestigde orde vertegenwoordigden en welke machten die orde destabiliseerden, dat de Indo-Iraanse oergroep uiteen is gevallen in twee groepen, waarvan er een richting India trok en de andere richting Iran. Die laatste migratie is te volgen aan de hand van het grijze aardewerk dat ik al eens beschreef. Haakjes sluiten.)
Zarathuštra valt bij mijn weten niet te associëren met het schisma dat deva en asura plaatste tegenover daiva en ahura. Hij lijkt iets later te hebben geleefd. Als we het schisma voor 1500 v.Chr. plaatsen en de profeet tussen 1500 en 1200, zullen we er niet veel naast zitten. De wereld van de Gatha’s lijkt ook wel op wat archeologisch bekend is.
Vroeg of laat?
Deze vroege datering geldt momenteel als de meest plausibele, al zijn er wel nieuwe problemen, bijvoorbeeld hoe de Gatha’s eeuwenlang kunnen zijn overgeleverd terwijl we geen aanwijzingen hebben dat de mensen in Centraal-Azië konden schrijven. Ik blijf dus wat voorzichtig, maar de datering van de Gatha’s in dezelfde tijd als de Veda’s schijnt redelijk hard te zijn.
Tot slot, bijna: Also sprach Zarathustra heeft niets met Zarathuštra te maken. Nietzsche zocht een niet-Griekse en niet-joodse wijsgeer, niet meer. Tot slot, nu echt: de muziek waarop u zat te wachten. Dit is waarom God de bioscoop heeft geschapen.
https://www.youtube.com/watch?v=e-QFj59PON4
Hoe kennen we de datering van de Veda’s en hoe zeker is die?
Er wordt wel gewezen op de aanwezigheid van Indische namen in kleitabletten in Mitanni,en die zijn dateerbaar. Het scenario van de splitsing van de Indo-Iraanse groep is dan ook iets complexer dan ik het hier beschrijf: minstens één Indische groep ging niet oostwaarts maar westwaarts en assimileerde in het Hurritische taalgebied.
Er zijn ook taalchronologische argumenten. De Veda’s documenteren diverse stadia van taalontwikkeling. De snelheid waarmee talen veranderen is echter niet onbeperkt hoog. Ik kan weleens een stukje daarover schrijven, maar ik moet dan even een taalkundige vinden die kan meelezen.
Dank je wel voor het antwoord! Een stukje dat hierop verder ingaat, mag altijd!
Mooie blog weer!
Interessant:
‘Eén voorbeeld is het Indische woord voor godheid, deva (vgl. Latijn deus en Grieks theos)…’
Grieks ’theos’ is niet afkomstig van de PIE-stam *dyew- waar Latijn ‘deus’ en Sanskriet ‘deva’ wel vandaan komen.
Wiktionary entry voor ’theos’: Despite its superficial similarity in form and meaning, the word is not related to Latin deus; the two come from different roots. A true cognate is Ζεύς (Zeús).
De verankering van ethiek in religie is toch al te vinden in het oude Egypte, met hun begrip van ‘Maat’?
Bijv. de door Shabaka overgeschreven tekst, geschreven door een aantal priesters in Memphis, zijnde een verhandeling over moraliteit en waar we tevens het begin van de ‘ logos’ doctrine vinden, ca 3400 v C.
Yup. Zo’n idee kan op diverse plekken wortelen.
“…het Indische woord voor godheid, deva (vgl. Latijn deus en Grieks theos)”. Kleine correctie: het Latijnse deus en het “Indische” (ik neem aan dat je Sanskrit bedoelt) devá- zijn wel onderling verwant, maar ze hebben etymologisch niets te maken het Griekse theos.
Ik geloof u op uw woord, maar ben ook nieuwsgierig: hoe weet u dat? Een stukje a la corona zou ik helemaal niet erg vinden.
Gert Knepper heeft gelijk. Deus en theos zijn niet verwant. Deus is wel vewant met dies, divus, Zeus (genitivus dios) en Juppiter = Zeus pater. Rob Beekes zei dit in zijn Etymological Dictionary of Greek, s.v. theos: The connection with Arm. di-k’ [pl] ‘gods’ < *dheh1s- seems to be generally accepted. En nog zo wat.
Misschien is dit te beperkt voor de echte liefhebbers, maar: een Proto-Indo-Europese d (zoals die in ‘dei-u-o-‘, “godheid”) blijft in zowel het Sanskrit, Perzisch, Grieks als Latijn gewoon een d, en wordt in het Grieks nooit een th. Dat betekent dus dat de th in theos een andere herkomst heeft dan de d in Snkrit devá-, Avestisch daēuua- en Latijn deus. Als ik het zo opschrijf lijkt het natuurlijk een cirkelredenering – dus wellicht is er eens gelegenheid dieper op het fenomeen ‘klankwetten’ (want daar hebben we het hier eigenlijk over) in te gaan. Vergelijkende Indo-Europese taalwetenschap is een mooi vak.
Ik betwijfel of ik een echte liefhebber ben maar ik heb geen enkel probleem dit te volgen. Bedankt dus. Tegen een stukje over klankwetten heb ik nog steeds geen enkel bezwaar.
komt.
Verbeterd. Ik was natuurlijk in de war met Zeus.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Also_sprach_Zarathustra_(boek)
Ook op muziek: https://nl.wikipedia.org/wiki/Also_sprach_Zarathustra_(Strauss)
De zesde eeuw voor Christus koppelen aan de film 2001: A space Odyssey schrijvend in 2020, een mooie combinatie.
Vriendelijke groet,
Een mooi en informatief blog met een prachtig einde waar ik al lezende inderdaad op zat te wachten: de openingsscene van 2001 met als begeleidende muziek de ouverture van Richard Strauss. Voor mij in al zijn glorieuze pompeusheid onovertroffen. Maar het gekke is dat toen ik het muziekstuk van Strauss in zijn geheel een keer in het Amsterdamse Concertgebouw hoorde ik de rest van het muziekstuk nogal onverteerbaar vond. Veel paukenslagen dat wel.
Strauss was bekend met Nietzsche. De muziek moest de bedoeling weergeven van het boek
http://www.pileface.com/sollers/pdf/Zarathustra.pdf
Nietzsche zich niet zomaar een wijsgeer. Aan het begin van het boek staat het: toen Zarathustra 30 jaar oud was verliet hij zijn geboortegrond en verbleef daarna 10 eenzaam op een berg, daarna gaat hij “onder” door weer naar de mensheid terug te keren. Ich lehre Euch den Uebermenschen. Der Mensch ist Etwas das ueberwunden werden soll. .. Ihr habt den Weg vom Wurme zum Menschen gemacht, und Vieles in Euch ist noch Wurm. Nietzsche wist wat Darwin geschreven had.
Als Nietzsche niet meer wist dan dat had hij een zeer beperkt begrip van evolutie. Dat kan hem niet echt verweten worden, want van Kropotkin’s onderzoek in Siberië,was in 1885 alleen nog in het Russisch verslag gedaan. Mutual Aid kwam pas een dikke 15 jaar later.
Ernsiger is dat Nietzsche’s begrip van evolutie fout was – ook volgens Darwin heeft niemand de weg van worm naar mens doorlopen. Worm en mens hebben gemeenschappelijke voorouders. Dat is niet hetzelfde. Het is grappig dat tegenwoordig nogal al wat creationisten hetzelfde (on)begrip van evolutie hebben als Nietzsche.
Ja, dat zag ik ook. Het is wat dichterlijk verwoord. Desalniettemin zitten er in ons nog sporen uit het heel verre verleden. In onze hersenstructuur en in ons zenuwstelsel. Het feit dat wij soms de hik hebben is ook zo’n verschijnsel, met wortels van heel lang geleden. Nietzsche bedoelde dat wij veredelde wormen zijn. Het begrip van “common descent” is inderdaad cruciaal, en die is ook in het DNA van ons en de andere soorten te zien.
Nietzsche zei maar wat? Geval Klok en klepel…?
Op nadrukkelijk aandringen van iemand begon ik ooit aan Aldus Sprak Zarathustra. Dat werd het
Dat werd het niet.
“ook volgens Darwin heeft niemand de weg van worm naar mens doorlopen. Worm en mens hebben gemeenschappelijke voorouders.”
Volgens mijn niet zo heel bescheiden mening is het niet Nietzsche maar FrankB die de klok heeft horen luiden zonder te weten waar de klepel hangt.
Ik kan me niet voorstellen dat Darwin ook maar iets geschreven heeft over de relatie tussen mens en worm. Daar was hij veel te voorzichtig voor. Zijn stelling dat de mens van de apen afstamt was al controversieel genoeg. Darwin heeft zich überhaupt nauwelijks met fylogenie bezig gehouden.
Volgens mijn informatie waren de zogeheten ‘Darwinisten’ tot ver in de 20ste eeuw van mening dat de mens van de worm afstamt.
De eerste serieuze theorie over de afstamming van de Vertebraten (en dus van de mens) werd voorzover ik weet in de tweede helft van de zestiger jaren van de 19e eeuw ontwikkeld door de Anton Kowalevski. Deze concludeerde na diepgaand onderzoek dat de homologieën tussen eenvoudige vertebraten en cephalochordata (waartoe hij ondermeer Ascidium en Amphioxus rekende) er op wijzen dat de Vertebraten ontstaan zijn uit de larve van een eenvoudige zakpijp (zoals Ascidium).
Ernst Haeckel bette dit idee in in zijn stamboom van het leven uit zijn Generelle Morphologie van 1866 waarin de Echninodermata (stekelhuidigen), Vertebrata (gewervelden), Molusca (weekdieren) en Articulata (gesegmenteerde dieren) onafhankelijke afsplitsingen zijn van de Helminthes (“Wurmthiere”).
In zijn Descent of Man (1871) lijkt Darwin het idee dat de Vertebraten van een Ascidium-larve afstammen van Haeckel over te nemen.
Halverwege de 70-er jaren ontwikkeld Anton Dohrn een alternatief voor de Ascidiu- theorie de zogeheten Annelida-theorie. Volgens deze theorie ontwikkelden de Vertebraten en Articulata zich onafhankelijk van elkaar uit de Annelida (gelede wormen) die zich op hun beurt weer ontwikkelden uit een ongelede worm.
Deze theorie is nooit zo populair geweest als de Ascidium-theorie, maar volgens beide theorieën stamt de mens dus van een worm af.
Pas in Karl Grobbens *Die systematische Einteilung des Tierenreich* uit 1908 zien we een glimp van de huidige opvatting, waarin de Vertebraten niet van een worm afstammen.
Bij Nietzsche ging het om “und Vieles in Euch ist noch Wurm”. Ecce Homo.
Darwin schijnt (voor mij is het horen zeggen) een prachtig boek over wormen te hebben geschreven en hun ecologische rol. Hij had het grootste respect voor wormen, zowel collectief als individueel.
Ja, Darwin heeft inderdaad een prachtig boek over wormen geschreven. Ik heb het meerdere malen doorgekeken, maar nooit grondig bestudeerd. Voorzover ik mij kan herinneren ging het inderdaad over hun ecologische rol en staat er niets in over hun afstammingsrelatie tot de mens.
Ik wacht af tot FrankB mij corrigeert.
Zie hier:
Charles Darwin Vegetable Mould and Earthworms (1881)
Leuk!! En één hoofdstuk blijkt zowaar over archeologie te gaan. Zo zijn we weer terug bij Af.
“God heeft de bioscoop geschapen” – dat zou kunnen.
Maar het is zeker dat het de goede Ahuramazda was die Stanley Kubrick schiep, en Ingmar Bergman, en Akira Kurosawa, en…
Jona, mooie blog.
Ik vroeg me af of er nog een taalkundige verwantschap is tussen de Asura en de Asen/Aesir uit de Edda.
Dat klopt. Beide termen zijn -waarschijnlijk- gebouwd op de Proto-Indo-Europese stam *h₂ens-, die zoiets als ‘voortbrengen’ betekend heeft.
Dank U meneer Lendering
Naïeve reactie: mijn beste vriend vond mijn snobisme en dat van Bryan Ferry hilarisch omdat hij in Mother of pearl, op een of ander Roxy Music album, Bryan zong over Zarathustra.
Geert was intelligent en wijs en oergrappig en is dood godverdju. Ik mis hem alle dagen.
Van al je correspondenten ben ik beslist niet de interessantste, maar na 2 geheel verschillende universiteiten heb ik meer bij jou geleerd dan aan de Vrije Universiteit van Brussel, l’Université de Bruxelles en de Katholieke Universiteit van Leuven.