In het voorjaar van 1900 ontdekten sponzenduikers een scheepswrak bij het Zuid-Griekse eilandje Antikythera. Het zat tjokvol standbeelden. Een jaar later volgde wetenschappelijk onderzoek en al snel was er de theorie dat het schip was volgeladen met buit die de Romeinse generaal Sulla in 88 v.Chr. had meegenomen na de plundering van Athene. Dit bleek onjuist toen Jacques-Yves Cousteau in de jaren vijftig en de jaren zeventig munten opdook uit 67 v.Chr.
Wat de reden ook was om een schip vol sculptuur te laden en wanneer het ook gebeurde: de vondsten zijn er niet minder om. Naast een bronzen portretkop en een mooi bronzen beeld van een jongeling, waren er niet minder dan veertig marmeren standbeelden (waaronder Herakles met spillebenen). Daarvan zijn er negenendertig heelhuids boven water gekomen.
Astronomisch uurwerk?
Tussen de vondsten zat ook een wonderlijk mechanisme met allerlei tandwielen. Dat is een zeldzaam soort vondst. De aanvankelijke hypothese was dat het een astronomische uurwerk was, maar omdat die volslagen onbekend zijn uit de Grieks-Romeinse wereld, wilde niemand dat geloven. Het is zoiets als de Bagdadbatterij: het is weliswaar denkbaar dat de mensen destijds iets kenden dat later is heruitgevonden én impact kreeg, maar hoe bewijs je dat iets was wat het lijkt?
Het bewijs kwam in de jaren zeventig, toen analisten de verweerde en geërodeerde fragmenten onderzochten met een gammacamera. Ze konden nu inscripties lezen die verwezen naar de negentienjarige Cyclus van Meton en de zesenzeventigjarige Cyclus van Kalippos. Dit zijn cycli om jaren van twaalf of dertien manen zó op elkaar te laten volgen dat de kalender en de seizoenen synchroon lopen. In 1974 kon Derek de Solla Price de vondst dan ook uitleggen als een machine om kalenderberekeningen te maken. Dat is geen astronomisch uurwerk, maar het schurkt er tegenaan.
In het afgelopen decennium zijn meer onderdelen opgedoken (letterlijk) en is het onderzoek hernomen. Het helpt dat we sinds 2005 röntgenfoto’s hebben waardoor uitgebreide inscripties zichtbaar zijn geworden. We hebben er, om zo te zeggen, een gebruiksaanwijzing bij gekregen. Persberichten van het bombarie-type “Onderzoekers begrijpen eindelijk mysterieus mechanisme” vormen zo zoetjesaan een subgenre in de oudheidkundige nieuwsmachine. Ik schreef er al eens over. Toch zijn er wel wat puzzelstukjes die we aan elkaar kunnen passen.
Wat we weten
We weten zeker dat er aan de voorkant een wijzerplaat was, niet omgeven door de twaalf uren van een klok maar door de dierenriem. Een draaibare tweede ring, buiten die wijzerplaat, gaf de 365 dagen van een Egyptisch jaar aan. Onderzoekers nemen aan dat er een slinger is geweest waarmee de gebruiker het mechanisme in beweging kon zetten, waardoor de ringen ten opzichte van elkaar konden draaien en wijzers kalendercycli, de maanstanden, de positie van de zon en de maan en de planeten aanwezen. Het mechanisme gaf tevens de data aan van de Olympische, Isthmische, Nemeïsche en Pythische Spelen. Daarbij gebruikte het instrument de maandnamen van Epirus en Korfu, wat suggereert dat het gebouwd is in die contreien.
Ook de saros-cyclus is afleesbaar. Dat is de achttienjarige cyclus waarmee zons- en maansverduisteringen zich herhalen. Het Antikythera-mechanisme lijkt deze reeks te berekenen vanaf het voorjaar van 205 v.Chr., wat een aanwijzing kan zijn voor het moment waarop het instrument is gebouwd.
Kortom, we denken nu dat het een combinatie is van een kalendercomputer en een astronomisch uurwerk. Noem het desnoods een planetarium. Hier is een van de laatste bijdragen aan het subgenre; daar is een samenvatting in de Scientific American. Omdat slechts een derde van de onderdelen uit de zee is gehaald, is dit alleen maar een mogelijke reconstructie van het Antikythera-mechanisme. Onderzoekers kunnen iets bedenken dat past bij de gevonden tandwielen en inscripties, maar de reconstructie blijft hypothetisch. We mogen nieuwe reconstructies verwachten. Dit filmpje helpt u om de laatste inzichten te begrijpen.
Toevallig zag ik dit gisteren, over analoge ‘computers’: https://www.youtube.com/watch?v=IgF3OX8nT0w&t=76s
https://ub.fnwi.uva.nl/computermuseum/vbush_tbl.html
Ik heb destijds in Delft nog met een differential analyzer een differentiaal vergelijking opgelost. Het idee is: bij een condensator is de stroom I(t) evenredig aan dV/dt (de tijdafgeleide van de spanning) en bij een spoel geldt dat V(t) evenredig is met dI/dt. Dus met een combinatie van condensator en spoel simuleer je dan een tweede orde differentiaal vergelijking: V is evenredig met dI/dt (spoel) en I is weer evenredig met dV/dt (condensator), dus twee tijdafgeleiden achter elkaar. Dat heb ik destijds gedaan. Op de foto’s van de UvA website kun je zien dat die analyzers (jaren 1930) nogal groot waren, want voor meer ingewikkelde differentiaal vergelijkingen heb je meer componenten nodig. Afgeleide: zie https://en.wikipedia.org/wiki/Derivative ; omdat het hier over de klassieke oudheid gaat mag er wel wat wiskunde bij, want de briljante wiskunde van de oude Grieken wordt meestal genegeerd door de alfa’s.
Het zijn juist alfa’s die die briljante wiskunde onder de aandacht van het publiek brengen. Voorbeeld:
https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Aristotle/Mechanica*.html
Dat is alleen een vertaling.
Aha. U leest het liever in het Antiek Grieks? En zoekt daartoe het originele document op?
Of is misschien dat “alleen” misplaatst?
Ik zei overigens “meestal”. De eerste zin is interessant: “Remarkable things occur in accordance with nature, the cause of which is unknown, and others occur contrary to nature, which are produced by skill for the benefit of mankind”. Wie zegt dat “produced by skill” contrary to nature is?
Zulke blogs lees ik graag. Ooit heb ik het artikel van Derek de Solla Price gelezen en over de jaren nog andere berichten. Ik ben reuze blij met de links die worden gegeven. Zo ben ik weer op de hoogte van recente gedachten over deze intrigerende vondst.
Nou, als een verslaggever het dan toch ooit over ‘een mysterieus mechanisme’ mag hebben, kunnen we het in dit geval toch wel oogluikend toelaten, denk ik zo..