Voor christenen was het ooit simpel: de joden hadden Christus niet erkend als messias en waren als verbondsvolk vervangen door christenen. Voor joden was het al even simpel: het christendom was verwaterd jodendom, monotheïsme voor de export naar andere volken. Beide standpunten zijn achterhaald. De twee wereldgodsdiensten wortelen allebei in het jodendom van vóór 70 na Chr. Dat was de tijd waarin de tempel nog het hart vormde van de eredienst.

Het scheiden der wegen

De vraag is waarom na de verwoesting van de tempel de wegen gescheiden zijn geraakt. Die vraag is des te complexer nu we de rol van Paulus beter begrijpen; het Nieuwe Perspectief op Paulus is een van de meer wezenlijke hedendaagse oudheidkundige discussies. Het antwoord is dat de scheiding zich in diverse stappen voltrok.

Het pluriforme tempeljodendom raakte na 70 gereduceerd tot twee kampen. Enerzijds transformeerde het farizeïsme tot het rabbijnse jodendom. De verbindende schakel was Jochanan ben Zakkai, die aan het hoofd stond van een rabbijnse school in Javne. Anderzijds veranderde de beweging rond Jezus van Nazaret in het christendom. Rond het jaar 75, nadat Masada was ingenomen en de tempel in Leontopolis was gesloten, waren dit de enige overblijvende joodse groepen. De evangeliën van Matteüs en Johannes tonen de sporen van de beginnende rivaliteit.

Domitianus’ toepassing van de Fiscus Judaicus, de executie van christenen ten tijde van de Bar Kochba-opstand en de paaspreek van Meliton van Sardes waren vervolgstappen. In de derde eeuw restte nog slechts wat theologisch nawerk. De rabbijnen veroordeelden de tweemachtenleer, waarin naast God een lagere god bestaat. Van hun zijde scherpten de christenen hun opvattingen aan over de relatie tussen Vader en Zoon. De wegen zijn nooit helemaal gescheiden, overigens. Het verbod van de Synode van Elvira (canon 49) om rabbijnen de oogst te laten zegenen bewijst dat christelijke boeren deze gewoonte hadden.

Birkat haMinim

Ik noemde hoe in de evangeliën van Matteüs en Johannes de polemiek herkenbaar is. Een joodse bijdrage is de Birkat haMinim, een sarcastische “zegen van de afvalligen”. Dit is een onderdeel van het Achttiengebed, dat is geformuleerd toen Gamaliël II (rond 90 na Chr.) aan het hoofd van de school in Javne stond. Deze klassieke Joodse tekst spreekt onder meer de wens uit dat er geen hoop meer zal zijn voor afvalligen. Christelijke auteurs beweerden hierover dat men in de synagogen hun geloof vervloekte.

Voor die uitleg pleit inderdaad het een en ander. We beschikken over twee manuscripten, allebei gevonden in Cairo, die expliciet de notsrim vermelden, de christenen. Er bestaat een onoverzichtelijke wetenschappelijke discussie over deze tekst, maar het staat vast dat het Achttiengebed vanouds een passage bevat tegen afvalligen in het algemeen. Er zullen wel synagogen zijn geweest waar men de christenen verzocht afscheid te nemen. Domitianus’ toepassing van de Fiscus Judaicus had de verhoudingen immers op scherp gezet.

Ik denk dat het zo is gegaan. Tegenover polemische teksten als het “zijn bloed kome over ons en onze kinderen” dat de joden volgens Matteüs zouden hebben geroepen, plaatsten de joden teksten als de Birkat haMinim. Schelden en terugschelden.

Tot slot

Zelfs als er enige twijfel is over het bovenstaande, is het zinvol erop te wijzen dat de Birkat haMinim in de Middeleeuwen opgevat is geweest als vervloeking van de christenen. In meer recente tijden geldt de tekst als bede om alle onenigheid, in abstracte zin, te laten verdwijnen. Er zou een boek te schrijven zijn over de wijze waarop godsdiensten onprettige oude teksten wegredeneren, maar ik schrijf dat niet.

[Een overzicht van deze reeks is hier.]