Het is de Week van de Klassieken. Dat klinkt als ouwe meuk en ouwe grijze mannetjes en dat is wel een béétje waar. Het vakgebied heeft immers vorm gekregen in de negentiende eeuw en draagt daarvan nog wel wat sporen. Terwijl archeologen in de twintigste eeuw hun deelgebied voortdurend vernieuwden, deden de classici het wat rustiger aan. Momenteel worden echter ook deze oudheidkundigen de eenentwintigste eeuw in gekatapulteerd.

De filologie valt traditioneel uiteen in twee delen. Het eerste daarvan is het vaststellen van de precieze tekst. Daarbij kun je denken aan de papyrologie (voor teksten die in de Oudheid zijn geschreven) maar ook aan de bestudering van middeleeuwse handschriften. De andere tak is de uitleg van de teksten, waaraan zowel een talig als een literair aspect zit. Al deze activiteiten zijn momenteel in beweging. Met digitale technieken, waarover ik al eerder blogde (een, twee) is het mogelijk de beperkingen van de menselijke geest te overwinnen en meer informatie uit oude manuscripten te distilleren. Morgen zal ik nog eens bloggen over een heel speciaal geval. De DNA-revolutie heeft de hermeneutische horizon doen wegvallen, waardoor enerzijds een schat aan vergelijkingsmateriaal is vrijgekomen en anderzijds een nieuwe taak is ontstaan: zinnige en onzinnige vergelijkingen zullen op een andere manier moeten worden gescheiden.

Inscripties zijn een bijzondere tekstsoort. Met kleitabletten hebben ze gemeen dat het nogal bewerkelijk is ze tot stand te brengen. De makers kiezen dus voor afkortingen en stereotype zinswendingen. Een Romeinse inscriptie kan beginnen met IMP CAES AUG M AUR ANTON, wat staat voor Imperator Caesar Augustus Marcus Aurelius Antoninus. Je leert de afkortingen en formules snel genoeg en leert lacunes aanvullen. Je kunt het zelfs aan de computer leren.

Onbevooroordeeldheid

En dat gebeurt momenteel. De naam van het computerprogramma is Ithaca en het is onlangs door de onderzoekers Thea Sommerschield en Yannis Assael gepresenteerd in een artikel in Nature (open access). Het doel is drieledig: inscripties scherper dateren, de herkomst vaststellen en lacunes vullen.

Misschien moeten we schrijven: onbevooroordeeld scherper dateren, onbevooroordeeld de herkomst vaststellen en onbevooroordeeld lacunes vullen. U zou namelijk eens moeten weten hoe graag oudheidkundigen een bepaalde uitkomst in de lacunes plaatsen. Hier is een voorbeeld uit Romeins Frankrijk dat u verbijsterd zult lezen. Grotere onbevooroordeeldheid is echt cruciaal.

Het programma leert hypothesen formuleren, waarna mensen kijken of die plausibel zijn, waardoor het programma weer leert scherpere hypothesen op te stellen. Het beschikt daartoe over deze database met ruim 178.000 inscripties en deze lijst van persoonsnamen, die nuttig is om de herkomst van een inschrift te  bepalen. Een naam als Stratonike komt bijvoorbeeld eerder voor in Syrië dan in Sicilië terwijl de spelling Berenike duidt op een andere regio dan Ferenike.

Voorbeeld

De plaatjes hieronder, uit het geciteerde artikel, vormen een testresultaat. Het gaat om de inscriptie die bekendstaat als IG II² 116. De ontbrekende letters zijn in grijs aangegeven.

Hieronder is de manier waarop Robin Osborne en P.J. Rhodes deze tekst hebben gereconstrueerd. Er is weinig aanleiding aan deze reconstructie te twijfelen.

En hier is Ithaca’s reconstructie. Correcte suggesties in groen, verkeerde in rood.

De onderzoekers zullen de eersten zijn om te erkennen dat ze er nog niet zijn. Het vervangt het mensenwerk niet maar is een hulpmiddel bij het mensenwerk. En bij het bouwen van dat hulpmiddel, zo claimen ze, zijn ze op de goede weg. Er kan een moment komen waarop de computer sneller teksten reconstrueert dan mensen, domweg doordat hij meer dingen tegelijk kan onthouden. Maar het eindoordeel zal vermoedelijk menselijk blijven.

Delische Zeebond

Een laatste voorbeeld leert iets over het potentieel. Er is bij Atheense inscripties een bekend dateringsprobleem: de overgang van de oude naar de nieuwe letter sigma. Lange tijd is gedacht dat als de sigma eruit zag als een ᛋ, de tekst geschreven moest zijn voor pakweg 445 v.Chr. Daarna zou alleen de Σ nog gebruikt zijn geweest. In het afgelopen decennium is duidelijk geworden dat dit niet klopt. Van verschillende inscripties staat de datering vóór 445 ter discussie.

We excluded these texts from the dataset and trained Ithaca on all of the remaining inscriptions. Notably, Ithaca’s predictions for these held-out texts independently align with the most recent dating breakthroughs, therefore overturning the conventional historical reading based on the sigma dating criterion.

De analyse bevestigt wat recent is geopperd: dat die inscripties jonger zijn. Dit heeft echter gevolgen voor ons begrip van de wijze waarop het Atheense imperium, de Delische Zeebond, functioneerde. Het maakt echt uit of de beslissing dat bepaalde rechtszaken in Athene moesten voorkomen dateert uit de jaren 460, toen de Delische Zeebond nog niet zo lang bestond, of een krijgsmaatregel was uit de jaren 420, tijdens de Archidamische Oorlog.

De geesteswetenschappen van de toekomst zullen op computers zijn gebaseerd of niet meer bestaan, zoals Emmanuel Le Roy Ladurie al in de jaren tachtig aankondigde. Dat lijkt mij veel te eenzijdig. Maar er is wel iets aan het veranderen, verbeteren. Een boek over de wijze waarop het materiële aspect van teksten steeds beter wordt doorgrond, hoe dat leidt tot meer data, hoe dat weer leidt tot beter begrip van tekst – dat zou een classicus eens moeten schrijven. Zoals dit.

PS

Momenteel is de Week van de Klassieken. U vindt het programma hier.