De papyri van Herculaneum, waarvan u er in 2007 enkele gezien kunt hebben in het Nijmeegse Valkhofmuseum, moeten voor classici een tantaluskwelling zijn. De geleerden weten dat deze teksten bestaan, willen er dolgraag bij maar kunnen dat niet. De boekrollen zijn namelijk gevonden in een Romeins landhuis dat in het jaar 79 na Chr. door de Vesuvius is verwoest. De kwetsbare papyrusrollen zijn volledig verkoold.

Om ze te lezen, moeten onderzoekers de beschadigde rollen eerst afrollen, wat het gevaar met zich meebrengt dat ze verpulveren. Men is dus terughoudend en daarom zijn er nog veel onbeantwoorde vragen. We weten bijvoorbeeld nog niet om hoeveel teksten het gaat. De schattingen lopen uiteen van de 650 tot 1100 werken.

Zwart op zwart

De problemen beperken zich niet tot het afrollen. Als de onderzoekers de rollen hebben geopend, moeten ze een manier hebben om het verschil te zien tussen het schrijfblad van papyrus en de inkt. Inkt is echter een mengsel van houtskool en Arabische gom. Zowel het verkoolde schrijfblad als de daarop aangebrachte inkt zijn dus koolstofzwart.

Dit alles wil niet zeggen dat er helemaal geen vooruitgang is geboekt. Aanvankelijk probeerde men de rollen open te snijden, zodat er gebogen schijfjes papyrus ontstonden. Die waren leesbaar genoeg om ze na te tekenen, maar na verloop van tijd nam het contrast tussen de grauwtinten van inkt en papyrus af. Dat maakte de nagetekende tekst oncontroleerbaar. De Italiaanse geleerde Antonio Piaggio (1713-1796) bouwde een machine om de rollen heel langzaam af te wikkelen, waarna zich hetzelfde probleem voordeed.

Toch is met zulke methoden vastgesteld dat in de bibliotheek enkele tot dan toe onbekende teksten lagen van de Griekse filosoof Filodemos van Gadara (110-30 v.Chr.) Niet iedereen herkende dat als winst. De grote achttiende-eeuwse kunstkenner Winckelmann bromde dat hij liever wat verloren geschiedenisboeken had gezien of toneelstukken of een boek over bouwkunde. Hij zal ook wel niet blij zijn geweest met de andere geïdentificeerde teksten. Die waren geschreven door bijvoorbeeld de Griekse filosofen Epikouros en Chrysippos. Misschien was Winckelmann wel tevreden geweest als hij had geweten van de drie jaar geleden ontdekte aanhef van een geschiedwerk, geschreven door de vader van de filosoof Seneca. Helaas is het grootste deel van deze tekst vooralsnog onleesbaar.

Een nieuw boek

Vooralsnog. Het einde van de tantaluskwelling, zo geeft de Würzburgse onderzoeker Kilian Fleischer aan in Die Papyri Herkulaneums im Digitalen Zeitalter (open access), komt namelijk in zicht. Er zijn nieuwe technieken. Met infrarood licht is het mogelijk de al eerder afgerolde teksten beter te lezen. Zo zijn al oudere tekstedities vervangen door betere. Ook de kleur van de antieke letters is voortaan te herkennen.

Onderzoekers gebruiken ook wel andere soorten licht en combineren die met de CT-scan-techniek. Daarmee kunnen ze een zeer nauwkeurig, drie-dimensioneel beeld vormen van de binnenkant van een verbrande boekrol. Die wordt dus als het ware virtueel afgerold. Eén methode is nu het bestuderen van het minuscule reliëf van de inkt op de papyrus, een andere methode richt zich op de chemische sporen van de inkt in het papyrusvel. Gelukkig hebben letters maar een beperkt aantal vormen, zodat het mogelijk is de computer te leren hetzij het inktreliëf hetzij het chemische inktspoor te herkennen.

Fleischer vertelt het allemaal met aanstekelijk enthousiasme. Zo rekent hij ergens voor dat als alle teksten eenmaal gelezen zijn, de wetenschappelijke uitgave daarvan minimaal 8000 pagina’s zal tellen. Dat zijn een stuk of dertig banden ofwel een strekkende meter boekenplank. De lezer begrijpt het enthousiasme maar al te goed. Na twee-en-een-halve eeuw komt een enorme hoeveelheid informatie beschikbaar. Al met al een prettig en enthousiasmerend boek, extra prettig omdat het tevens in open access leverbaar is.

PS

Momenteel is de Week van de Klassieken. U vindt het programma hier.