Brekend olifantennieuws in zicht! Voor de kust van de Spaanse havenstad Cartagena is, zo lees ik, een Fenicisch scheepswrak uit de vijfde eeuw v.Chr. gevonden dat, behalve de normale lading, ook olifantenslagtanden vervoerde. En dat is belangrijk. Nou ja, een beetje dan.
Ik heb er al eens eerder over geschreven: we zouden graag weten welke olifanten de Ptolemaïsche en Karthaagse legers inzetten. Anders geformuleerd, welke dikhuiden Hannibal de Alpen afdaalde richting Turijn. Niet dat het er veel toe doet, want er kwamen er maar een paar aan in Italië en ze hebben in de Tweede Punische Oorlog geen rol van betekenis gespeeld. Maar toch. De wereld wil op deze vraag een antwoord.
De Indische en de Afrikaanse olifant
Het kunnen niet de Indische olifant zijn geweest. Die was wel bereikbaar voor het Seleukidische Rijk, dat ze liet grazen langs de Orontes, maar niet voor de Ptolemaïen of Karthagers. Die moesten zich bedienen van Afrikaanse olifanten, die leverbaar waren in twee maten: de savanne-olifant, die groter was dan de Indische olifant, en de kleine bosolifant. Er is ook weleens geopperd dat een niet al te grote olifantensoort dat ooit langs de Nijl graasde, heeft overleefd in noordelijk Afrika.
Het antwoord maakt in zoverre uit dat een savanne-olifant immens is en torens kan dragen met krijgers, terwijl de twee andere olifantensoorten meer opereerden als cavalerie. Voor ons begrip van antieke veldslagen, zolang het niet gaat om de Tweede Punische Oorlog, maakt het dus uit. Voor de kleinere maat pleit dat Polybios ergens schrijft dat de Egyptische legers kleinere olifanten inzetten dan de Seleukidische.
Maar dat is toch ook weer lastig, want de Egyptenaren haalden hun olifanten uit de Hoorn van Afrika, waar wel savanneolifanten leven maar geen bosolifanten. Het DNA-onderzoek naar de hedendaagse olifanten leert dat er ook geen admixture van een bosolifantenpopulatie is. Dat kan alleen betekenen dat er geen bosolifanten zijn geweest in de Hoorn van Afrika. Er is nog wat beeldmateriaal, zoals de munt hierboven, dat ook suggereert dat de Karthagers, die dezelfde olifanten als de Egyptenaren gebruikten, savanneolifanten inzetten. Bijkomend argument is dat de Hautes Plaines in noordelijk Afrika zich beter leenden voor deze monsters dan voor bosolifanten.
Olifanten-DNA
Ik durf er dus wel om te wedden dat Hannibal savanneolifanten inzette. We hebben een vermelding van een toren op de rug van een olifant; het DNA-bewijs uit de relevante regio toont geen admixture; het iconografisch materiaal duidt erop en de Hautes Plaines lenen zich ervoor. Maar ik wed nog niet om een heel groot bedrag. Polybios is geen geringe auteur.
Maar nu is er dus een scheepslading olifantenivoor. We zullen snel genoeg óf de bevestiging krijgen dat het gaat om savanneolifanten, óf een aanwijzing voor een kleiner soort olifant, óf – en dat zou pas echt leuk zijn – dat het allebei is. Of een mammoet die vergeten is uit te sterven. Wat is dit leuk.
Er is nog de kleinigheid dat de savanneolifant vrijwel nooit getemd is, en in de moderne tijd helemaal nooit.
Precies!
Dus het onderzoek van de olifant tanden zou moeten aantonen dat de olifanten in leven waren (als dat kan?) en vervolgens zou het leuk zijn als DNA aantoont dat het savanne olifanten zijn geweest.
Nee, natuurlijk zijn er geen bosolifanten in de Hoorn van Afrika, want daar is geen bos. Ik heb wel wat boeken gelezen over 19e eeuwse ontdekkingsreizigers/groot wild jagers (toen was dat zo’n beetje hetzelfde) die daar op jacht gingen tot er geen olifanten meer over waren. Dus de Hoorn van Afrika was in ieder geval lange tijd een gebied waar veel olifanten leefden. Historicus Basil Davidson schrijft in zijn boek “Afrika een groots continent” over het temmen van olifanten in Koesj. En vandaar kan die kennis zich naar het noorden hebben verspreid. Maar dan is het toch raar dat er van die kennis niks is overgebleven, want zoals Melis al zei zijn er geen voorbeelden van tamme olifanten in Afrika. Terwijl die er in Azië al duizenden jaren zijn.
Of, en dit zit ik nu ineens te verzinnen, de gewoonte om olifanten te dresseren is vanuit Azië via de Ptolemeische heersers naar Afrika verspreid en daarna verloren gegaan. Nogmaals, het is maar een losse gedachte, maar het is opvallend dat er voor en na die tijd niets bekend is over het dresseren van Afrikaanse olifanten door mensen.
Leuke vondst, maar deze kanttekening. Het ivoor van de bos- en de savanneolifant heeft andere eigenschappen (grootte, hardheid, kleur…). De determinatie van een lot slagtanden hoeft daarom niet te betekenen dat dezelfde soort olifant voor de oorlogvoering werd gebruikt.
Het boek van Basil Davidson werd vergezeld van een televisie-serie die op YouTube te vinden is, hier deel één https://youtu.be/X75COneJ4w8
Op 33 min. geeft Davidson zijn visie op een Nubiscg complex waar volgens hem olifanten, Afrikaanse olifanten, werden afgericht, uiteindelijk bestemd voor Hannibal’s leger aldus Davidson.
Er komt uiteraard nog veel meer voorbij, minder is misschien Cheikh Anta Diop, maar ook het vrijwel vergeten christelijke Nubië dat zo sneu werd meegesleept in de Kruistochten en ten onder ging…
Let ook op Davidson’s inmiddels vrijwel archaïsche ‘Upper Class’ accent…